जगाचा अंत कधी होईल, हा प्रश्न मानवजातीच्या मनात हजारो वर्षांपासून गुंफलेला आहे. अनेक धर्म, तत्त्वज्ञान, आणि विज्ञान या प्रश्नाला वेगवेगळ्या उत्तरांनी वेढलं आहे, पण नेमकं उत्तर कुणालाही माहीत नाही. असं म्हणतात की उत्तराखंडच्या डोंगराळ भागात एक अगदी वेगळंच आणि अद्भुत मंदिर आहे पाताळ भुवनेश्वर, जिथे या प्रश्नाचं रहस्य दडलेलं आहे.
पाताळ भुवनेश्वर मंदिर गंगोलीहाटपासून जवळजवळ १४ किलोमीटर अंतरावर एका खोल गुहेत वसलेलं आहे. या गुहेत उतरताना आपल्याला नुसती साधी वाटचाल करावी लागत नाही, तर संकुचित आणि अंधारमय वाटा, शिळे आणि ढिगारे पार करावे लागतात. या रस्त्यावर लोखंडी साखळ्या आहेत, ज्यांचा आधार घेऊन सावधगिरीने पुढे जायचं असतं; कारण एकही चूक म्हणजे खाली कोसळण्याचा धोका असतो. पण या कष्टांच्या मागे एक खोल अध्यात्मिक अनुभव सापडतो, जो या मंदिराच्या महत्त्वाला दुपटीने वाढवतो.
गुहेच्या प्रवेशद्वारावर आपल्याला शेषनागाची भव्य नैसर्गिक आकृती दिसते, आणि लोकांच्या म्हणण्यानुसार पृथ्वीही शेषनागाच्या फण्यांवर विसावलेली आहे. आत गेल्यावर एक वेगळंच जग प्रकट होतं जिथे देव-देवतांची उपस्थिती, मृत्यूनंतरच्या आयुष्याचा विचार, स्वर्ग, नरक, मोक्ष आणि पाप यांचं रहस्य आपल्याला जणू साक्षात्कार होतं. असंही सांगितलं जातं की या गुहेत एकाच वेळी ३३ कोटी देव-देवतांचे दर्शन होत असते.
या गुहेबाबत अनेक पौराणिक कथा आहेत. त्या कथांमध्ये भगवान शिवाचा या गुहेत ध्यानस्थ असण्याचा उल्लेख आहे. येथे एक शिवलिंग आहे, जे दरवर्षी थोडंसं वाढत असल्याचं मानलं जातं. या शिवलिंगाशी जोडलेली एक कथा अशी आहे की, जेव्हा ते शिवलिंग गुहेच्या छताला स्पर्श करेल, तेव्हा सृष्टीचा अंत होईल, म्हणजेच जगाचा नाश होईल. ही कल्पना भलेही रहस्यमय वाटली, तरी ती भाविकांच्या मनात एक गूढ आणि भीतीदायक भावना जागृत करते.
गणेशाच्या डोक्याच्या दर्शनासह, जिथे ब्रह्मदेवाच्या कमळाच्या थेंबांचा वारसा आहे, पाताळ भुवनेश्वर हे मंदिर केवळ धार्मिक स्थळ नाही, तर आत्म्याला जोडणारा एक ठराविक अनुभव आहे. प्राचीन ग्रंथांमध्येही या गुहेचा उल्लेख आहे; स्कंद पुराणात याचा विशेष उल्लेख आढळतो. त्रेतायुगात राजा ऋतुपर्ण आणि द्वापरयुगात पांडवांनीही या गुहेचा शोध घेतल्याचा इतिहास आहे. पुढे कलियुगात आदि शंकराचार्यांनी मंदिराची पुनर्स्थापना केली, ज्यामुळे हे ठिकाण अधिकच प्रतिष्ठित बनले.
जर तुम्हाला या रहस्यमय मंदिराला भेट द्यायची असेल, तर जवळचे रेल्वे स्टेशन टनकपूर आहे. तिथून गंगोलीहाटमार्गे तुम्हाला बस किंवा टॅक्सी मिळेल. देशभरातून भाविक आणि पर्यटक या ठिकाणी येतात, कारण हे ठिकाण फक्त धार्मिक नाही, तर पौराणिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिनेही महत्त्वाचं आहे.
