सोने- चांदी किंवा हिरे-मोती यांना जगभरात मोठी मागणी आहे. या सर्वांना मौल्यवान समजले जाते. परंतु यापेक्षाही मौल्यवान खजिने आहेत. आता पृथ्वीवर या खजिन्यांचे साठे सर्वच देशात आहेत, असं नाही. तर जगातील फक्त काहीच देशांकडे दुर्मिळ खजिन्यांचे साठे आहेत. जगातील हेच दुर्मिळ खनिज साठे हस्तगत करण्यासाठी चीन आणि अमेरिकेत स्पर्धा सुरू आहे. पृथ्वीवरील दुर्मिळ खनिजे आधुनिक तंत्रज्ञानाचा कणा बनली आहेत. त्यांच्याशिवाय, स्मार्टफोन, इलेक्ट्रिक वाहने आणि अगदी प्रगत लष्करी प्रणालींचे उत्पादन अशक्य आहे. अशा परिस्थितीत, जगात महत्त्वाचे खनिज साठे कुठे लपलेले आहेत हे जाणून घेणे महत्त्वाचे ठरते.
कुठे आहेत दुर्मिळ खजिना?
यूएस जिओलॉजिकल सर्व्हे (USGS) ने जगातील दुर्मिळ खनिजांच्या साठ्याचा एक नकाशा प्रसिद्ध केला होता. ही खनिजे काढणे खूप कठीण आणि महागडे आहे. यूएसजीएस नकाशानुसार, चीनकडे 44 दशलक्ष मेट्रिक टन लपलेले साठे आहेत. ते जागतिक उत्पादनात आघाडीवर आहे. चीननंतर, आफ्रिका, विशेषतः मोरोक्को आणि दक्षिण आफ्रिकेत जस्त, लिथियम आणि कोबाल्टचे मुबलक साठे आहेत. जे अक्षय ऊर्जेसाठी सर्वात महत्वाचे खनिज मानले जातात. यामुळे बॅटरीची निर्मिती होते.
अमेरिकेतही आहेत साठे
दक्षिण अमेरिकेतील चिली आणि ब्राझीलमध्ये इलेक्ट्रिक वाहनांसाठी आवश्यक असलेले लिथियमचे प्रचंड साठे आहेत. दुसरीकडे, युक्रेन त्याच्या महत्त्वपूर्ण टायटॅनियम आणि लिथियम संसाधनांमुळे भू-राजकीय संघर्षाचा विषय बनला आहे. अमेरिकेचेही त्यावर लक्ष आहे. याशिवाय, दुर्मिळ पृथ्वी धातू आणि नैसर्गिक वायूचे प्रचंड साठे असलेल्या ग्रीनलँडने देखील जागतिक नेत्यांना या शर्यतीत सहभागी करून घेतले आहे. डोनाल्ड ट्रम्प यांनी वारंवार ग्रीनलँड हिसकावून घेण्याची धमकी दिली होती. परंतु या भागात प्रचंड साठे असूनही, खाणकाम आणि शुद्धीकरणाचे काम प्रामुख्याने चीनमध्ये केले जाते. चीन त्यांच्यावर नियंत्रण ठेवतो. ज्यामुळे अनेकदा पुरवठा साखळी विस्कळीत होते. इतर जागतिक शक्ती इतर भागांमधून खनिजे उत्पादित करून चीनचे नियंत्रण तोडू इच्छितात.
भारतातही आहेत साठे
काही प्रकारचे दुर्मिळ धातू भारतात देखील आढळतात. खेत्रीमध्ये तांबे, दरिबा-राजपुरामध्ये जस्त आणि काच, अंबा डूंगरमध्ये फॉस्फरस आणि फ्लोराईट, मालंजखंडमध्ये सोने, चांदी आणि तांबे, सुखिंदा व्हॅलीमध्ये क्रोमियम आणि छतरपूरमध्ये टायटॅनियम आणि झिरकोनियम असे दुर्मिळ धातू आढळतात. निंदाकारामध्ये टायटॅनियम आणि झिरकोनियमसारखे दुर्मिळ धातू आढळतात.
दुर्मिळ खनिजे महत्त्वाची का आहेत?
दुर्मिळ पृथ्वीवरील पदार्थ हे 17 खनिज घटकांचा समूह आहे. उच्च तंत्रज्ञान उद्योगासाठी हे घटक खूप महत्वाचे आहेत. या घटकांशिवाय, उच्च तंत्रज्ञानाच्या वस्तूंचे उत्पादन करता येत नाही. स्मार्टफोन, लॅपटॉप आणि इलेक्ट्रिक वाहने बनवण्यासाठी चिप्स आणि बॅटरीची आवश्यकता असते. क्षेपणास्त्रे, रडार आणि प्रगत शस्त्रे बनवण्यासाठी दुर्मिळ खनिजे आवश्यक असतात. याशिवाय, अक्षय ऊर्जा, पवन टर्बाइन आणि सौर पॅनेलसाठी देखील दुर्मिळ घटकांची आवश्यकता असते.
