जगाच्या इतिहासात अशा काही क्षणांनी पाय रोवले आहेत जे फक्त भीतीच नाही, तर मानवजातीच्या विनाशक्षम क्षमतेची जाणीव करून देतात. असाच एक क्षण होता 30 ऑक्टोबर 1961 चा, जेव्हा रशियाने झार बॉम्बा या जगातील सर्वात शक्तिशाली अणुबॉम्बची चाचणी घेतली. हा एक असा शस्त्रप्रयोग होता, ज्याने केवळ विज्ञानाच्या कक्षा ओलांडल्या नाहीत, तर जगभरात भीतीची लाट पसरवली.
RDS-220
या अणुबॉम्बाची ताकद इतकी प्रचंड होती की जर तो एखाद्या लहान देशावर वापरण्यात आला असता, तर संपूर्ण देशच एका क्षणात भूमीस्वरूपात मिटून गेला असता. हिरोशिमावर टाकलेल्या अणुबॉम्बच्या तुलनेत हा बॉम्ब तब्बल 3,300 पट अधिक शक्तिशाली होता. “झार बॉम्बा” म्हणजे रशियन भाषेत “राजा बॉम्ब”, आणि त्याचं खरं नाव RDS-220 असलं तरी त्याच्या विध्वंसक क्षमतेमुळे त्याला हे उपनाव मिळालं.
झार बॉम्बाची चाचणी नोवाया झेमल्या या आर्क्टिक बेटावर घेण्यात आली होती. त्याचे वजन जवळपास 27 टन होते आणि लांबी 26 फूट. हा हायड्रोजन बॉम्ब म्हणजे थर्मोन्यूक्लियर तंत्रज्ञानावर आधारित एक भीषण प्रयोग होता. यामध्ये प्रथम युरेनियम किंवा प्लुटोनियमच्या विखंडनाने उष्णता तयार केली जाते, आणि त्यानंतर फ्यूजनद्वारे हायड्रोजन अणूंचा स्फोट होतो, ज्यातून निर्माण होणारी ऊर्जा ही आपल्याला कल्पनाही करता येणार नाही इतकी प्रचंड असते.
या स्फोटामुळे आकाशात तब्बल 55 किमी उंचीपर्यंत मशरूमसारखा ढग तयार झाला आणि त्याच्या उष्णतेने 100 किमीपर्यंतच्या परिसरातील त्वचेला भाजण्याची ताकद निर्माण झाली. स्फोटाची लाट इतकी तीव्र होती की 900 किमी दूर असलेल्या खिडक्यांचे काच फुटून गेले. जगातील कोणीही असा स्फोट याआधी अनुभवला नव्हता आणि कदाचित पुन्हा कधीही अनुभवणार नाही, अशीच भीती होती.
झार बॉम्बाची चाचणी
ही चाचणी फक्त शस्त्रच नव्हती, तर ती होती एका महाशक्तीचा उघडपणे दिलेला इशारा. त्याकाळात सुरू असलेल्या शीतयुद्धाच्या काळात ही चाचणी म्हणजे अमेरिकेला आणि जगाला दाखवलेली रशियाची ताकद होती. पण याच चाचणीने जगातील अण्वस्त्र शर्यतीला एक नवे, अधिक भयावह वळण दिलं.
झार बॉम्बाचा केवळ एकच नमुना बनवण्यात आला आणि तोही कधीच युद्धासाठी वापरला गेला नाही. कारण इतकी ताकद प्रत्यक्ष युद्धात वापरणं म्हणजे दोन्ही बाजूंना विनाशाकडे नेणं. तरीही, हा बॉम्ब आजही रशियाच्या अण्वस्त्र परंपरेचा आणि लष्करी ताकदीचा प्रतीक मानला जातो.
पण या शक्तीच्या मागे लपलेली आहे एक पर्यावरणीय आपत्ती. झार बॉम्बाच्या स्फोटामुळे वातावरणात प्रचंड प्रमाणात किरणोत्सर्गी कण पसरले. त्यामुळे रेडिएशनचा धोका इतका वाढला की नंतर त्याच्या शक्तीत कपात करण्यात आली. पर्यावरणवादी आणि शांतीप्रेमी लोकांनी त्याचा तीव्र विरोध केला. मानवजातीच्या अस्तित्वासाठी असलेल्या धोका म्हणून त्याला ओळख दिली गेली.
