हिमाचल प्रदेश…जिथे एकेकाळी पर्यटक निसर्गाच्या कुशीत विसावण्यासाठी यायचे, तिथे आज हवामानाचा राग ओढवलेला आहे. जिथे बर्फवृष्टीने मन प्रसन्न व्हायचे, तिथे आता ढगफुटीचा दहशतवाद माजलेला दिसतो. गेल्या 100 वर्षांत हिमाचलच्या निसर्गात एवढा बदल घडला आहे की तो आता सुंदरतेचा नव्हे, तर संकटाचा प्रदेश बनत चालला आहे.
हिमाचलसारखा डोंगराळ आणि हवामानदृष्ट्या संवेदनशील भाग नेहमीच निसर्गाशी सुसंवाद साधत जगला आहे. पण अलीकडच्या काळात हा संवाद तुटल्यासारखा वाटतो. तापमान झपाट्याने वाढतंय, पावसाचं प्रमाण कमी वेळात जास्त होतंय, आणि परिणामस्वरूप येतात पूर, भूस्खलन, ढगफुटी यांसारख्या भीषण आपत्ती. 2023 मध्ये केवळ कुल्लूमध्ये 180% जास्त पाऊस पडला, ज्यामुळे संपूर्ण भाग पूर आणि ढगफुटीच्या दहशतीत गेला.
ढगफुटी
ढगफुटी ही नुसती एक घटना नाही, तर ती हिमाचलच्या भविष्यासाठी एक मोठा धोका आहे. एका छोट्याशा भागात एका तासात 100 मिमीपेक्षा जास्त पाऊस पडणे ही त्याची व्याख्या असली, तरी त्यामागचं खरं कारण आहे हवामानात होत असलेले बदल. 2024 मध्ये अशा 18 ढगफुटी हिमाचलमध्ये नोंदवल्या गेल्या. विशेषतः कुल्लू, मंडी आणि शिमला हे भाग यामुळे सर्वाधिक धोक्यात आले.
या बदलामागे एक महत्त्वाचा हातभार लावणारा घटक आहे, पश्चिमी विक्षोभ. मान्सूनच्या काळात हे विक्षोभ जर हिमाचलच्या हद्दीत येऊन थांबले, तर पाऊस केवळ जोरात नव्हे, तर धोकादायक पातळीवर कोसळतो. 7 ते 10 जुलै 2023 या काळात झालेला विध्वंस याचं ठळक उदाहरण आहे.
भूस्खलनाचा धोका
हिमालय पर्वतरांगांच्या तरुण आणि अस्थिर रचनेमुळे हिमाचलचा बराचसा भाग भूकंपसदृश क्षेत्रात येतो. चंबा, कांगडा, कुल्लू हे भाग भूकंप क्षेत्र IV आणि V मध्ये आहेत. अशा डोंगराळ भागात जर पाऊस झपाट्याने पडतो, तर मातीचा थर कमकुवत होतो आणि मग सुरु होतो भूस्खलनाचा धोका.
हवामान बदलामुळे हिमनद्या देखील झपाट्याने वितळू लागल्या आहेत. यामुळे नद्यांची पातळी वाढते आणि अचानक पूर येण्याचा धोका निर्माण होतो. उष्ण आणि थंड हवामानाचा एकत्रित परिणाम म्हणून ढगफुटी वाढत आहेत, विशेषतः लाहौल-स्पिती भागात.
नैसर्गिक आपत्तीमागील कारणे
याला नुसते हवामानच जबाबदार नाही. मानवाचा अनियोजित विकासही या संकटाला जबाबदार ठरतो. जलविद्युत प्रकल्प, मोठमोठ्या रस्त्यांची उभी कटिंग, आणि बहुमजली इमारतींनी पर्वतरांगा थरथरायला लावल्या आहेत. हिमाचलमध्ये 174 जलविद्युत प्रकल्पांमुळे नद्यांच्या नैसर्गिक प्रवाहावर अडथळा निर्माण झाला आहे.
जंगलतोड हे अजून एक गंभीर कारण आहे. 1980 ते 2014 या काळात केवळ किन्नौरमध्ये 90% जंगले नष्ट झाली. ही जंगले माती धरून ठेवण्याचं काम करतात, मात्र त्यांच्या अभावामुळे भूस्खलन वाढत चाललं आहे. त्यामुळे वनसंवर्धन ही आता निवड नव्हे, तर गरज झाली आहे.
पर्यटनाचा विस्फोट देखील हिमाचलच्या मुळावर उठला आहे. लाखो पर्यटक वर्षभर येतात आणि त्यांच्यासाठी बांधण्यात येणाऱ्या हॉटेल्समुळे डोंगर पोखरले जात आहेत. प्लास्टिक कचरा, सांडपाण्याची अकार्यक्षम व्यवस्था, आणि पर्यावरणाची तोडमोड हे सर्व मिळून एक मोठा संकटाचं वलय तयार करत आहेत.
