एक काळ असा होता, जेव्हा दुबईसारखा आजचा भव्य, श्रीमंत आणि आधुनिक देश भारताच्या प्रशासनाखाली होता, आणि हे कुणाला खरंच ऐकूनही विश्वास बसणार नाही. आपण आज ज्या दुबईला अरब संस्कृतीचा आत्मा मानतो, त्या शहराचे कधी काळी भारताशी असलेले अदृश्य पण ठाम नाते इतिहासाच्या पानांमध्ये खोलवर दडलेले आहे. पण ही कहाणी जितकी ऐकायला रोमांचक वाटते, तितकीच ती गुंतागुंतीची आणि विस्मरणात गेलेली आहे.
20 व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात, जेव्हा भारत ब्रिटिशांच्या अधिपत्याखाली होता, तेव्हा केवळ उपखंडच नव्हे तर कुवेत, बहरीन, ओमान आणि दुबईसारखे आखाती प्रदेशही ब्रिटिश भारताच्या प्रशासकीय नियंत्रणाखाली होते. म्हणजेच, दिल्लीमधून चालणाऱ्या ब्रिटिश भारतीय सरकारचा प्रभाव या प्रदेशांवरही होता. पण विशेष म्हणजे हे सर्व इतकं गुप्तपणे घडत होतं की जगाला त्याची फारशी कल्पनाही नव्हती. ब्रिटिश सत्ताधाऱ्यांनी हे नाते जाणीवपूर्वक गुप्त ठेवलं होतं.
ब्रिटिश काळातील ‘तो’ निर्णय
यामागे एक महत्त्वाचं कारण होतं. आखाती देशांमध्ये इस्लामिक सत्ताकेंद्रांचा प्रभाव मोठा होता, विशेषतः ऑट्टोमन साम्राज्य आणि सौदी अरेबियासारख्या सत्तांनी त्या भागावर लक्ष ठेवलेलं होतं. अशा पार्श्वभूमीवर, जर ब्रिटिश भारताने अधिकृतपणे या प्रदेशांना ‘भारतीय भाग’ म्हणून घोषित केलं असतं, तर धार्मिक आणि राजकीय संघर्ष उभे राहण्याची शक्यता होती. म्हणूनच या नात्याला छुप्या स्वरूपात टिकवण्यात आलं.
पण 1937 मध्ये एडन भारतापासून वेगळं झालं आणि त्यानंतर, 1 एप्रिल 1947 मध्ये भारत स्वतंत्र होण्याच्या काही महिन्यांपूर्वीच दुबई, कुवेत आणि बहरीनसारखे प्रदेश औपचारिकपणे भारताच्या प्रशासकीय क्षेत्रातून वेगळे करण्यात आले. ही एक प्रशासकीय कारवाई होती, शांतपणे पार पडली, पण तिचे परिणाम दूरगामी होते. जर हा निर्णय झाला नसता, तर आजचे हे तेलसंपन्न देश भारताच्या राजकीय आणि सांस्कृतिक भागांपैकी एक असते जसं जयपूर, भोपाळ किंवा हैदराबाद.
विशेष म्हणजे भारताच्या स्वातंत्र्यानंतरही 1971 पर्यंत या आखाती प्रदेशांमध्ये भारतीय प्रभाव कायम राहिला. तिथे भारतीय रुपया चलन म्हणून वापरला जात होता, शिपिंग सेवा ब्रिटिश भारतातून चालवल्या जात होत्या, आणि प्रशासन भारतीय सेवेतून प्रशिक्षित अधिकाऱ्यांकडे होतं. भारताच्या अखेरच्या औपचारिक सीमांपैकी हे भाग होते, जे फार उशिरा ब्रिटिश नियंत्रणातून बाहेर पडले.
दुबई, कुवेत, बहरीन आज भारताचे असते?
आज दुबई, कुवेत, बहरीनसारखे देश त्यांच्या स्वातंत्र्याच्या प्रतिमेला घडवताना त्या ब्रिटिश-भारतीय काळाच्या इतिहासाला मागे टाकू पाहत आहेत. ते त्यांच्या सांस्कृतिक ओळखीला नव्याने साकारत आहेत. पण इतिहास पूर्णपणे पुसता येत नाही. आजही काही वयोवृद्ध स्थानिक लोक त्यांच्या बालपणीच्या आठवणी सांगतात, ज्या भारतीय कामगारांच्या वागणुकीशी जोडलेल्या असतात. अशा छोट्या घटनांतूनही या नात्याचे शिल्लक धागे उलगडतात.
दुबई आज गगनचुंबी इमारतींचं, तेजस्वी रस्त्यांचं, अवाढव्य संपत्तीचं शहर आहे. पण त्याच्या भूतकाळात भारताची सावली आजही दिसते, जिथे कधीकाळी उर्दू आणि हिंदीचा आवाज घुमत असे, जिथे भारतीय पासपोर्ट जारी होत असत, आणि जिथे सत्ता दिल्लीतून चालवली जात असे.
