भारताच्या झारखंड राज्यात पावसाळा सुरू झाला, की तिथल्या जंगलात एक अनोखी आणि अद्भुत देणगी उगम पावते, त्याचं नाव आहे रुगडा. बटाट्यासारखा दिसणारा हा भूगर्भ मशरूम चवीला मटणासारखा लागतो, पण त्याचे आरोग्यदायी फायदे पाहता तो शुद्ध शाकाहारी लोकांसाठी एक ‘व्हेज मटण’ ठरतो. विशेष म्हणजे हा ‘मटण’ कुठल्याही प्राण्याचा जीव न घेता, निसर्गाच्या कुशीतून मिळतो. त्यामुळे मांसाहार न करणाऱ्यांसाठी हा खजिनाच मानला जातो.
रुगडा मशरूम
रुगडा झारखंडच्या घनदाट जंगलात सालच्या झाडांच्या मुळांखाली उगम पावतो. हे मशरूम विशेषतः पावसाळ्यात भरपूर प्रमाणात मिळते. तिथल्या आदिवासी महिला, जशा की खुंती जिल्ह्यातील फूलमणी तिर्की, या जंगलात जाऊन रुगडा शोधून बाजारात विकतात. आणि आश्चर्य म्हणजे याचे दर ₹300 ते ₹400 प्रति किलोपर्यंत मिळतात. इतका दर असतानाही रुगडाला मागणी प्रचंड आहे, कारण त्याची चव आणि औषधी गुणधर्म दोन्ही अद्वितीय आहेत.
या मशरूममध्ये प्रथिन, फायबर्स, बी-12, फॉलिक अ‍ॅसिड, कॅल्शियम, पोटॅशियम यांसारखे महत्त्वाचे पोषणद्रव्यं असतात. त्यामुळे याचे सेवन केल्याने प्रतिकारशक्ती वाढते. तज्ञांच्या मते, रुगडा केवळ एक अन्न घटक नाही, तर कर्करोग, दमा, बद्धकोष्ठता आणि त्वचारोगांवरही उपयोगी पडतो. हे शरीरात साचलेले विषारी घटक बाहेर काढण्याचे काम करते आणि शरीराला आतून मजबूत बनवते.
रुगडाचे वैशिष्ट्य
याचं वैशिष्ट्य एवढ्यावरच थांबत नाही. बीआयटी मेसरा येथील शास्त्रज्ञ डॉ. रमेश चंद्र गेल्या अनेक वर्षांपासून रुगडावर सखोल संशोधन करत आहेत. त्यांचे उद्दिष्ट एकच, हे अद्भुत अन्न जितक्या जास्त लोकांपर्यंत पोहोचू शकते, तितके पोहोचावे. कारण रुगडा फार लवकर खराब होतो. पूर्वी 3 ते 4 दिवसांतच तो वाया जाई. पण आता वैज्ञानिकांनी एक अशी पद्धत शोधून काढली आहे, ज्यामुळे हे मशरूम 4 महिनेपर्यंत ताजे राहते. ही प्रक्रिया पेटंटच्या तयारीत आहे आणि त्यामुळे हे ‘व्हेज मटण’ आता देश-विदेशातही निर्यात होऊ शकते.
रुगडाचे वैज्ञानिक नाव Lycoperdon आहे, आणि याला ‘पफ बॉल’ किंवा ‘भूमिगत मशरूम’ असेही म्हणतात. झारखंडबरोबरच उत्तराखंड, पश्चिम बंगाल आणि ओडिशाच्या काही भागातही हे आढळते. पण झारखंडमध्ये याचे प्रमाण अधिक असून, येथे ते सांस्कृतिक वारशाचा भाग मानले जाते.
