Facts About Snakes : भारतात सापांच्या अनेक प्रजाती आढळतात, आणि त्यापैकी काही इतक्या विषारी आहेत की त्यांचा दंश म्हणजे मृत्यूला आमंत्रणच ठरतो. सामान्यपणे किंग कोबरा हा भारतातील सर्वात विषारी साप मानला जातो, पण याशिवायही काही प्रजाती आहेत ज्या नागापेक्षाही जास्त घातक आहेत. या सापांच्या दंशामुळे होणारा मृत्यूदर नागाच्या तुलनेत अधिक आहे. भारतात सापांच्या सुमारे ३५० प्रजाती आहेत, परंतु त्यापैकी फक्त २० टक्केच विषारी आहेत. यातून चार प्रमुख विषारी प्रजाती ओळखल्या जातात – फुरसे, मण्यार, नाग आणि घोणस, ज्यांना ‘बिग फोर’ असे संबोधले जाते. या चारही प्रजाती देशाच्या जवळपास सर्वच राज्यांमध्ये आढळतात. आज आपण यापैकी मण्यार या सापाबद्दल सविस्तर जाणून घेणार आहोत, जो त्याच्या प्रचंड विषारीपणासाठी आणि धोकादायक स्वभावासाठी ओळखला जातो.
मण्यार हा साप भारतातील सर्वात विषारी सापांपैकी एक मानला जातो. त्याची ओळख त्याच्या अंगावरील विशिष्ट पट्ट्यांवरून आणि चमकदार त्वचेवरून सहज करता येते. हा साप दूरवरूनही दिसला, तरी त्याच्या ठळक वैशिष्ट्यांमुळे तो ओळखला जाऊ शकतो. मण्यार सात फुटांपर्यंत वाढू शकतो आणि त्याच्या दंशामुळे होणाऱ्या मृत्यूंचे प्रमाण खूप जास्त आहे. हा साप जगातील सर्वात विषारी दहा सापांच्या यादीतही सामील आहे. विशेष म्हणजे, मण्यार स्वतःहून कधीही हल्ला करत नाही. त्याला धोका जाणवला किंवा तो घाबरला, तरच तो दंश करतो. मण्यारचे मुख्य अन्न म्हणजे इतर साप. तो दुसऱ्या सापांना खाऊन आपली भूक भागवतो, पण त्याचबरोबर उंदीर आणि बेडूकही त्याच्या आहाराचा भाग असतात. त्यामुळे हा साप जंगलात तसेच मानवी वस्तीजवळही आढळू शकतो.
मण्यारच्या विषाचे स्वरूप अत्यंत घातक आहे. तज्ज्ञांच्या मते, या सापाचे विष न्यूरोटॉक्सिन प्रकारचे आहे, जे मज्जासंस्थेवर थेट हल्ला करते. हा साप चावल्यानंतर शरीरात रक्ताच्या गाठी तयार होतात, ज्यामुळे रक्तप्रवाह थांबतो आणि व्यक्तीचा मृत्यू होतो. याशिवाय, या विषामुळे श्वसनसंस्था बंद पडणे, पोटदुखी, प्रचंड तहान लागणे आणि अंगाला लकवा मारणे अशी लक्षणे दिसतात. जर वेळीच उपचार मिळाले, तर व्यक्तीचा जीव वाचू शकतो, पण उपचारात उशीर झाल्यास मृत्यू अटळ आहे. मण्यारचे विष नागाच्या विषापेक्षा १५ पट जास्त जहाल असल्याचे मानले जाते, ज्यामुळे तो किती धोकादायक आहे याची कल्पना येते. हा साप विशेषतः निशाचर आहे, म्हणजे रात्रीच्या वेळी तो अधिक सक्रिय असतो, आणि याच वेळी त्याच्या चावण्याच्या घटना जास्त घडतात.
मण्यार सापाला त्याच्या बाह्य स्वरूपावरून ओळखणे सोपे आहे. त्याचा रंग पोलादी निळा किंवा काळा असतो, आणि अंगावर पांढरे किंवा पिवळे पट्टे असतात. हे पट्टे डोक्यापासून शेपटीपर्यंत पसरलेले असतात. त्याची त्वचा चमकदार असल्याने तो सहज लक्षात येतो. हा साप जंगलात, झुडपांमध्ये, पडक्या इमारतींमध्ये किंवा दगडांच्या ढिगांखाली आढळतो. पावसाळ्यात आणि उन्हाळ्यात तो पाण्याच्या शोधात मानवी वस्तीजवळ येण्याची शक्यता जास्त असते. मण्यार स्वभावाने चपळ आहे आणि त्याला त्रास दिल्यास तो त्वरित हल्ला करतो. त्यामुळे असा साप दिसल्यास त्याच्यापासून दूर राहणे आणि चुकूनही त्याच्या जवळ जाण्याचा प्रयत्न करणे टाळणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
मण्यारच्या दंशामुळे होणारे मृत्यू हे त्याच्या विषाच्या तीव्रतेमुळे आणि उपचारातील विलंबामुळे जास्त आहेत. भारतात दरवर्षी सर्पदंशाने हजारो लोकांचा मृत्यू होतो, आणि यात मण्यारचा वाटा लक्षणीय आहे. त्यामुळे हा साप दिसल्यास घाबरून त्याला मारण्याचा किंवा पकडण्याचा प्रयत्न करू नका. त्याऐवजी सर्पमित्रांना कळवणे हा सर्वोत्तम पर्याय आहे. योग्य वेळेत वैद्यकीय मदत मिळाल्यास अँटी-व्हेनमद्वारे मृत्यू टाळता येऊ शकतो. मण्यार हा साप कितीही धोकादायक असला, तरी त्याला त्रास न दिल्यास तो सहसा माणसांवर हल्ला करत नाही. त्यामुळे सावधगिरी बाळगणे आणि त्याच्यापासून अंतर राखणे हीच खरी शहाणपणाची खूण आहे. हा साप तुमच्या आसपास दिसल्यास त्याच्या जवळ जाण्याची चूक कधीही करू नका, कारण त्याचा दंश म्हणजे खरोखरच मृत्यूशी सामना आहे.
