भारताच्या शेजारी एक असं लहानसं पण अत्यंत विचारशील राष्ट्र आहे, ज्याने एक ऐतिहासिक निर्णय घेऊन स्वतःचं नाव जगाच्या नकाशावर वेगळं कोरलं आहे. हा देश म्हणजे भूतान, जो केवळ त्याच्या निसर्गसंपत्ती किंवा बौद्ध परंपरेमुळे नव्हे, तर तंबाखूविरोधी कठोर धोरणामुळेही चर्चेत आहे. आशियात, विशेषतः भारतात, तंबाखूच्या सेवनावर आणि जाहिरातींवर मर्यादा घालण्याचे प्रयत्न सुरू असताना, भूतानने मात्र अगदी वेगळाच मार्ग स्वीकारला संपूर्ण तंबाखूमुक्त राष्ट्र होण्याचा.
भूतान बनले तंबाखूमुक्त राष्ट्र
भूतानने 15 जून 2010 रोजी अधिकृतपणे तंबाखूच्या उत्पादन, विक्री, वितरण, शेती आणि सार्वजनिक ठिकाणी धूम्रपान यावर संपूर्ण बंदी घातली. ही प्रक्रिया मात्र एका रात्रीत घडलेली नाही. 2004 पासूनच भूतानने तंबाखूच्या विक्रीवर अंशतः बंदी लागू केली होती. त्यानंतर देशभरातील सार्वजनिक चर्चेच्या माध्यमातून आणि धार्मिक-सांस्कृतिक विचारांना मान देत, हा निर्णय अधिक मजबूत बनत गेला. बौद्ध धर्मात तंबाखूचा वापर ‘पाप’ समजला जातो, आणि भूतानसारख्या धार्मिक राष्ट्रात हे केवळ आरोग्याचं नव्हे, तर आध्यात्मिक मूल्यांचंही प्रतीक होतं.
भूतानच्या या ऐतिहासिक निर्णयाचे जगभरातून स्वागत झाले. विशेषतः जागतिक आरोग्य संघटनेने या धोरणाला पाठिंबा दिला आणि भूतानचा निर्णय इतर देशांसाठी एक आदर्श उदाहरण ठरला. तंबाखूवर पूर्ण बंदी घालणारा भूतान हा आजही जगातील पहिला आणि एकमेव तंबाखूमुक्त देश म्हणून ओळखला जातो.
भारतातून तंबाखूची तस्करी
पण जशी कोणतीही क्रांती एकाच बाजूने सरळ चालत नाही, तशीच भूतानलाही काही अडचणींचा सामना करावा लागला. भारतासारख्या शेजारी देशातून तंबाखूची तस्करी वाढली. बंदीच्या काळात काळाबाजार फोफावला आणि त्यामुळे सरकारने काही प्रमाणात धोरणात लवचिकता दाखवत 2012 मध्ये कायद्यात सुधारणा केल्या. वैयक्तिक वापरासाठी मर्यादित प्रमाणात तंबाखू आणण्यास परवानगी देण्यात आली. मात्र ही सवलत तात्पुरती होती आणि तंबाखूच्या व्यापक व्यवहारावर बंदी कायम ठेवण्यात आली.
कोविडनंतर तस्करी बंद, पण…
2020 मध्ये, कोविड-19 च्या संकटकाळात भारत-भूतान सीमांवर तंबाखूची तस्करी पूर्ण थांबली. या काळात भूतान सरकारने थोडी सवलत देत स्थानिक ड्युटी-फ्री आउटलेट्समध्ये नियंत्रित आणि मर्यादित तंबाखू विक्री परवानगी दिली, फक्त संसर्गाचा धोका कमी करण्याच्या उद्देशाने. मात्र सरकारने ही सवलत ‘तात्पुरती’ असल्याचं स्पष्ट केलं.
या प्रवासात भूतानने केवळ आरोग्यसंवर्धनाचं धोरण राबवलं नाही, तर तंबाखूमुक्त समाज घडवण्यासाठी आर्थिक, सामाजिक आणि धार्मिक घटकांना एकत्र आणलं. त्यांचं हे पाऊल अनेक देशांसाठी प्रेरणादायी ठरत आहे.
