जामखेड- तालुक्यातील जवळा येथील श्री जवळेश्वर रथयात्रेस रविवारी (दि.६) आषाढी एकादशीला प्रारंभ झाला आहे. आषाढी एकादशी ते गुरूपोर्णिमा, असे पाच दिवस यात्रा साजरी होणार आहे.
जवळेश्वराची रथयात्रा महाराष्ट्रात प्रसिध्द आहे. आषाढी एकादशी ते गुरुपोर्णिमा अशी पाच दिवस चालणाऱ्या आषाढी रथयात्रेचा इतिहास मोठा रंजक आहे. रथयात्रेची प्रथा अंदाजे २०० वर्षांपूर्वीपासून असावी, असे जाणकार मंडळी सांगतात.
आषाढी एकादशीच्या दिवशी जवळेश्वराची आरती करून यात्रेस प्रारभ होतो. रात्री ९ वाजल्यापासून गावातील एकूण ११ मंडळांच्या नर्तिकांचे नाचगाण्यांचे कार्यक्रम रात्रभर चालतात. रात्री दिडच्या सुमारास सर्व मंडळांच्या नर्तिका जवळेश्वर मंदिरासमोर येऊन जवळेश्वराची आरती करतात. यात्रेदरम्यान जवळेश्वर मंदिरावर विद्युत रोषणाई डोळे दिपवणारी असते. पाचव्यादिवशी गुरूपोर्णिमेनिमित्त मुख्य रथयात्रा साजरी केली जाते. सकाळी जवळेश्वराची आरती करून, जवळेश्वर मुकुटाची रथामध्ये विधीवत प्राण प्रतिष्ठापणा केली जाते.
या वेळी भाविक रथाला नैवैद्य अर्पण करतानाच, नाराळाचे तोरण रथावर चढवतात. दुपारी एकच्या सुमारास जवळेश्वराची आरती करून, मंदिरासमोरून रथाची मिरवणूक हर हर महादेवाच्या गजरात आणि जवळेश्वराच्या जयघोषात मुख्य रस्तावरून काढण्यात येते. रथास नाडे (दोर) लावून भाविक रथ ओढतात. सायंकाळी रथ वेशीतून आत आल्यानंतर मारुतीच्या मंदिरासमोर दहिहंडी फोडून आनंद साजरा केला जातो. त्याचबरोबर फटाक्यांची आतषबाजी केली जाते.
मध्यरात्रीपर्यंत रथ जवळेश्वर मंदिरासमोर येतो. त्यावेळेस गावातील सर्व मंडळाच्या नर्तिका वाद्यवृद पथके जवळेश्वर मंदिराच्या प्रांगणात एकत्र येतात, यावेळी होणारी जुगलबंदी पाहण्यासारखी असते. श्री जवळेश्वर मंदिर हे पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकरांनी शके १७१९ मध्ये स्वयंभू शिवलिंग महादेवाचे मंदिर बांधले असल्याचे मानण्यात येते. या देवस्थानला तिर्थक्षेत्राचा दर्जा प्राप्त असून, या माध्यमातून येथे अनेक विकास कामे झाली आहेत.
जवळा पाच ऋषींची पांढर
जवळा गाव पाच ऋषींची पांढर म्हणून प्रसिध्द आहे. जवळेश्वर, बाळेश्वर, काळेश्वर, नंदकेश्वर व बेलेश्वर असे हे पाच स्वयंभू शिवलिंग म्हणजेच पाच ऋषी मानले जातात. ही सर्व पाचही शिवलिंग प्रभू रामचंद्रापासूनची स्वयंभू शिवलिंगे आहेत. ही पाच शिवलिंगे प्रभू रामचंद्रानी येथे निर्माण केली, अशी आख्यायिका सांगितली जाते. पाच शिवलिंगापैकी एक जवळेश्वराचे मुख्य मंदिर आहे. दोन शिवलिंगे बाळेश्वर आणि काळेश्वर गावातच असून, नंदकेश्वर हे शिवलिंग पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकरांनी बांधलेल्या बारवेत आहे.
जवळेश्वराचे मंदिर अतिभव्य असून, हेमाडपंथी आहे. मंदिर शके १७१९ मध्ये बांधण्यात आले आहे. मंदिराच्या मूख्य गाभाऱ्याच्या डाव्या बाजूला गणपती व उजव्या बाजूला भैरवनाथाचे लहान मंदिर आहे. भव्य नंदी मंदिर, परिसराचे काम व संरक्षक भिंतीचे बांधकाम शके १८१४ मध्ये करण्यात आले आहे. जवळेश्वर मंदिराला अलिकडच्या काळापर्यंत शिखर नव्हते. त्यामुळे जवळा आणि परिसरातील लोक स्वतःच्या घरावर दुसरा मजला बांधत नव्हते. मंदिराला शिखर नसल्याने घराला दुसरा मजला बांधल्यावर पडतो, अशी लोकांची भावना असल्याने सन १९९६ पर्यंत कोणीही घरावर दुसरा मजला बांधला नव्हता.
२८ वर्षापूर्वी मे १९९६ ला लोकवर्गणीतून जवळेश्वर मंदिराला तब्बल ४५ फूट उंचीचे भव्य शिखर बांधण्यात आले. त्यानंतर सोमवार (दि. ८ जून) १९९६ रोजी मंदिरावर कळस बसविण्यात आला. मंदिराच्या पायापासून कळसापर्यंतची उंची तब्बल १२५ फूट आहे. जामखेड तालुक्यात आणि परिसरात सर्वाधिक भव्य मंदिर मानले जाते.
महाराष्ट्रातील सर्वात मोठा व पुरातन रथ १९ व्या शतकाच्या सुरवातीला संपूर्ण सागाच्या लाकडापासून बनवण्यात आला आहे. दरवर्षी रथयात्रेनिमित्त जवळेश्वर मूर्ती प्रतिष्ठापणे अगोदर रथ पाण्याने धुऊन रथास तेल लावले जाते.
जवळेश्वर मंदिर व परिसरातील विविध विकास कामांसाठी प्रादेशिक पर्यटन विकास योजनेंतर्गत पर्यटन विभागामार्फत २ कोटी २ लाखांचा निधी तत्कालिन पर्यटन राज्यमंत्री प्रा. राम शिंदे यांनी मंजूर केला. या माध्यमातून सभामंडप, ध्यानमंदिर, संरक्षक भिंत, व्यापारी संकुल, भूमिगत गटारासह साडेपाच मीटर रुंदीचा डांबरीकरण असलेला रथयात्रा मार्ग, दोन मजली भक्तनिवासाचेही कामे करण्यात आली आहेत.
