भारतामध्ये नागरिकत्व ओळखण्यासाठी 12 अंकी आधार कार्ड अत्यावश्यक मानले जाते. हे कार्ड बायोमेट्रिक आणि लोकसंख्याशास्त्रीय तपशीलांवर आधारित असते. मात्र, भारताचा शेजारी देश नेपाळ वेगळ्या मार्गाने नागरिकत्व आणि ओळख सिद्ध करतो. नेपाळमध्ये आधार नाही, पण तिथे नागरिकत्व प्रमाणपत्राला सर्वाधिक महत्त्व आहे. या प्रक्रियेतील कठीण नियम काय आहेत, आणि भारताशी तुलना करताना काय लक्षात घेतले पाहिजे, हे जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे.
नेपाळमध्ये प्रत्येक नागरिकाला नागरिकत्व प्रमाणपत्र दिले जाते. हे प्रमाणपत्र मिळवणे सोपे नसते आणि तेच बँक खाते उघडण्यासाठी, ड्रायव्हिंग लायसन्स मिळवण्यासाठी, तसेच उच्च शिक्षणासाठी अनिवार्य दस्तऐवज मानले जाते. भारतात जसे आधार कार्डाशिवाय अनेक शासकीय सेवा अडतात, तसेच नेपाळमध्ये नागरिकत्व प्रमाणपत्राशिवाय काहीही करणे शक्य होत नाही.
नेपाळमधील नागरिकत्वचे कायदे आणि अटी
नेपाळच्या संविधानानुसार, 2015 पासून नागरिकत्व देण्याचे नियम ठरवले गेले. विशेषतः भारतातून लग्न करून नेपाळमध्ये गेलेल्या परदेशी वंशाच्या महिलांना नागरिकत्व मिळवणे अत्यंत कठीण असते. त्यामुळे भारताप्रमाणे सर्व नागरिकांना सहजपणे ओळखपत्र मिळतेच असे नाही.
भारत-नेपाळ सीमा ओलांडताना देखील ओळखपत्र अनिवार्य असते. भारतीय नागरिकांनी मतदार ओळखपत्र किंवा पासपोर्ट बरोबर ठेवणे बंधनकारक आहे, कारण आधार कार्ड नेपाळमध्ये वैध मानले जात नाही. भारताच्या गृह मंत्रालयाने स्पष्ट केले आहे की नेपाळच्या प्रवासासाठी आधार कार्ड ग्राह्य मानले जाणार नाही. याऐवजी पासपोर्ट किंवा इतर वैध सरकारी ओळखपत्र आवश्यक आहे.
नेपाळमध्ये 15 वर्षांखालील आणि 65 वर्षांवरील व्यक्तींना काही प्रमाणात सूट दिली जाते. त्यांना काही विशेष प्रकरणांमध्ये कागदपत्रे न देता प्रवास करण्याची मुभा असते. मात्र, यासाठीही काही अटी लागू होतात.
नेपाळमधील महत्वाची कागदपत्रे
नेपाळमध्ये इतर उपयुक्त ओळखपत्रांमध्ये मतदार ओळखपत्र, ड्रायव्हिंग लायसन्स आणि पासपोर्ट यांचा समावेश होतो. परंतु, हे मिळवण्यासाठी सुद्धा नागरिकत्व प्रमाणपत्र आधी लागते.
शेवटी, भारत आणि नेपाळ यांच्यातील नागरिकत्वविषयक वाद देखील काही वेळा चर्चेचा विषय ठरतात. विशेषतः भारतात लग्न करून आलेल्या नेपाळी महिलांना भारतीय मतदार यादीत नाव नोंदवण्यासाठी आपले नागरिकत्व सिद्ध करणे गरजेचे असते. या पार्श्वभूमीवर नेपाळ आणि भारत यांची नागरिकत्व प्रक्रिया आणि ओळख व्यवस्थापन एकमेकांपेक्षा खूपच वेगळी आणि कठोर आहे, हे लक्षात येते.
