नागीण, ज्याला वैद्यकीय भाषेत शिंगल्स (Herpes Zoster) म्हणतात, हा व्हेरिसेला झोस्टर व्हायरसमुळे होणारा त्वचेचा आजार आहे. हा तोच व्हायरस आहे, जो लहानपणी कांजिण्या (Chickenpox) होण्यास कारणीभूत ठरतो. कांजिण्या झाल्यानंतर हा व्हायरस शरीरात, विशेषतः मज्जारज्जूंमध्ये सुप्त अवस्थेत राहतो आणि रोगप्रतिकारक शक्ती कमी झाल्यास तो पुन्हा सक्रिय होऊन नागीणच्या रूपात प्रकट होतो. नागीण हा आजार कुणालाही होऊ शकतो, विशेषतः वयस्कर व्यक्तींना किंवा तणाव, थकवा यामुळे रोगप्रतिकारक शक्ती कमकुवत झालेल्यांना याचा धोका अधिक असतो. लक्षणे दिसताच त्वरित वैद्यकीय सल्ला घेणे गरजेचे आहे, अन्यथा हा आजार गंभीर स्वरूप धारण करू शकतो.
नागीणची कारणे
नागीण हा आजार व्हेरिसेला झोस्टर व्हायरसमुळे होतो, जो कांजिण्या झालेल्या व्यक्तीच्या शरीरात सुप्त अवस्थेत राहतो. रोगप्रतिकारक शक्ती कमी होणे हे नागीण होण्याचे प्रमुख कारण आहे. यामध्ये तणाव, वयस्करपण, कर्करोग, एचआयव्ही, मधुमेह, किंवा दीर्घकालीन आजार यामुळे रोगप्रतिकारक शक्ती कमकुवत होऊ शकते. याशिवाय, काही औषधे, विशेषतः स्टेरॉईड्स किंवा किमोथेरपीसारख्या उपचारांमुळेही हा व्हायरस सक्रिय होऊ शकतो. ज्या व्यक्तींना कधीही कांजिण्या झाल्या नाहीत, त्यांना नागीण होण्याची शक्यता नसते, कारण हा व्हायरस कांजिण्यांनंतरच शरीरात राहतो. तथापि, नागीण असलेल्या व्यक्तीच्या संपर्कात आल्यास कांजिण्या न झालेल्या व्यक्तीला कांजिण्या होण्याचा धोका असतो.
नागीणची लक्षणे
नागीणची लक्षणे साधारणपणे शरीराच्या एकाच बाजूला, विशेषतः त्वचेच्या एका विशिष्ट भागात दिसून येतात. सुरुवातीला थकवा, सांधेदुखी, डोकेदुखी, ताप आणि थंडी वाजणे यांसारखी सामान्य लक्षणे जाणवतात. यानंतर, ज्या ठिकाणी नागीण होणार आहे, तिथे तीव्र खाज, जळजळ किंवा वेदना सुरू होतात. काही दिवसांत (साधारण २-३ दिवस) त्या भागात लालसर पुरळ दिसू लागते, जी नंतर फोडांमध्ये बदलते. या फोडांमध्ये पाणी भरते आणि त्या लालसर, सूजलेल्या त्वचेवर दिसतात. काही प्रकरणांमध्ये, ही वेदना इतकी तीव्र असते की, ती मज्जातंतूंना प्रभावित करते. जर लक्षणे डोळ्यांजवळ किंवा चेहऱ्यावर दिसली, तर तातडीने डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा, कारण यामुळे डोळ्यांना गंभीर नुकसान होऊ शकते.
निदान आणि वैद्यकीय सल्ला
नागीणचे निदान साधारणपणे त्वचेवरील फोड आणि लक्षणांच्या आधारे केले जाते. डॉक्टर त्वचेची तपासणी करून आणि रुग्णाचा वैद्यकीय इतिहास विचारात घेऊन याचे निदान करतात. काही प्रकरणांमध्ये, विशेषतः लक्षणे अस्पष्ट असल्यास, व्हायरसची पुष्टी करण्यासाठी प्रयोगशाळेत चाचणी केली जाऊ शकते. लक्षणे दिसताच तातडीने वैद्यकीय सल्ला घेणे महत्त्वाचे आहे, कारण उपचार लवकर सुरू केल्यास संसर्गाची तीव्रता कमी होऊ शकते आणि गुंतागुंत टाळता येते. उपचार न केल्यास, नागीणचा संसर्ग डोळे, कान किंवा इतर अवयवांपर्यंत पसरू शकतो, ज्यामुळे दीर्घकालीन समस्या उद्भवू शकतात.
उपचार पद्धती
नागीणवर उपचार करण्यासाठी अँटी-व्हायरल औषधे प्रामुख्याने वापरली जातात. यामध्ये ‘एसायक्लोव्हिर’, ‘फॅम्सायक्लोव्हिर’ आणि ‘व्हॅलासायक्लोव्हिर’ यांसारख्या औषधांचा समावेश आहे. ही औषधे व्हायरसची वाढ रोखण्यास आणि लक्षणांची तीव्रता कमी करण्यास मदत करतात. वेदना कमी करण्यासाठी पेनकिलर्स किंवा स्थानिक मलमांचाही वापर केला जाऊ शकतो. डॉक्टरांच्या सल्ल्याने औषधांचा कोर्स पूर्ण करणे आवश्यक आहे. याशिवाय, रुग्णाने स्वच्छता राखणे महत्त्वाचे आहे. अंघोळीनंतर प्रभावित भाग स्वच्छ आणि कोरडा ठेवावा. स्वतःचे कपडे, साबण, अंथरूण आणि पांघरूण वेगळे ठेवावे, जेणेकरून संसर्ग इतरांना पसरणार नाही.
काळजी आणि प्रतिबंध
नागीण हा संसर्गजन्य आजार असल्याने, रुग्णाने विशेष काळजी घेणे आवश्यक आहे. प्रभावित भागाला स्पर्श केल्यानंतर हात स्वच्छ धुणे, इतरांशी थेट त्वचेचा संपर्क टाळणे आणि वैयक्तिक वस्तूंची स्वच्छता राखणे गरजेचे आहे. रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवण्यासाठी पौष्टिक आहार, पुरेशी झोप आणि तणावमुक्त जीवनशैली अवलंबावी. नियमित व्यायाम आणि योगासनेही रोगप्रतिकारक शक्ती मजबूत करण्यास मदत करतात. काही देशांमध्ये शिंगल्स प्रतिबंधासाठी लस (जसे की Zostavax किंवा Shingrix) उपलब्ध आहे, परंतु भारतात याचा वापर अद्याप व्यापक नाही. ज्या व्यक्तींना नागीण आहे, त्यांनी कांजिण्या न झालेल्या व्यक्तींपासून, विशेषतः लहान मुलं आणि गर्भवती महिलांपासून अंतर ठेवावे.
सामाजिक गैरसमज
नागीणबद्दल समाजात अनेक गैरसमज प्रचलित आहेत, जसे की हा आजार जादूटोण्यामुळे किंवा दैवी प्रकोपामुळे होतो. असे गैरसमज दूर करणे आणि वैद्यकीय उपचारांवर विश्वास ठेवणे गरजेचे आहे. नागीण हा पूर्णपणे वैद्यकीय आजार आहे आणि योग्य उपचाराने तो बरा होऊ शकतो.
