शेतीच्या आधुनिक युगात पिकांच्या उत्पन्नवाढीसाठी युरियासारख्या नत्र खतांचा मोठ्या प्रमाणात वापर होतो. युरिया हे प्रभावी खत असले तरी, त्याचा चुकीचा किंवा जास्त प्रमाणात वापर जनावरांसाठी प्राणघातक ठरू शकतो. विशेषतः चारा प्रक्रिया किंवा पशुखाद्यात युरियाचा वापर करताना अत्यंत सावधगिरी बाळगणे आवश्यक आहे. युरियाची विषबाधा झाल्यास जनावरांना तीव्र त्रास होतो, आणि वेळीच उपचार न झाल्यास त्यांचा मृत्यू होऊ शकतो.
युरियाचा वापर आणि त्याचे धोके
युरिया हे नायट्रोजनयुक्त खत आहे, जे पिकांच्या वाढीसाठी आणि चारा प्रक्रियेत प्रथिनांचे प्रमाण वाढवण्यासाठी वापरले जाते. विशेषतः दुष्काळी परिस्थितीत किंवा कमी प्रतीच्या चाऱ्याची पौष्टिकता सुधारण्यासाठी युरियाचा उपयोग केला जातो. मात्र, युरियामधील नायट्रोजनचे जास्त प्रमाण जनावरांच्या पचनसंस्थेसाठी हानिकारक ठरू शकते. जर जनावराने चुकून युरियाची गोणी चाटली, युरिया मिसळलेले पाणी प्याले, किंवा जास्त प्रमाणात युरिया मिसळलेला चारा खाल्ला, तर त्यांना तीव्र विषबाधा होऊ शकते. युरिया पोटात गेल्यानंतर तो अमोनियामध्ये रूपांतरित होतो, ज्यामुळे रवंथ बंद होणे, पोट फुगणे, श्वास घेण्यास त्रास होणे आणि स्नायूंना कंप सुटणे यासारखी गंभीर लक्षणे दिसतात. अशा परिस्थितीत त्वरित उपचार न झाल्यास जनावर दगावण्याची शक्यता जास्त असते.
युरियाच्या विषबाधेची लक्षणे
युरियाची विषबाधा झाल्यास जनावरांमध्ये काही विशिष्ट लक्षणे दिसून येतात, जी ओळखणे शेतकऱ्यांसाठी महत्त्वाचे आहे. विषबाधेनंतर जनावर अस्वस्थ होते, त्याच्या हालचाली मंदावतात, आणि तो खाणे-पिणे बंद करतो. पोटात अमोनियाचे प्रमाण वाढल्याने पोट फुगते, रवंथ बंद होते, आणि श्वास घेण्यास त्रास होतो. याशिवाय, जनावराच्या स्नायूंना कंप सुटणे, लाळ गळणे, आणि अंगावर थरकाप येणे यासारखी लक्षणे दिसतात. गंभीर परिस्थितीत जनावर जमिनीवर पडते आणि काही तासांतच मृत्यू होऊ शकतो. ही लक्षणे दिसताच शेतकऱ्यांनी घाबरून न जाता तातडीने उपाययोजना करणे आणि पशुवैद्यकाचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे. युरियाच्या विषबाधेची तीव्रता युरियाच्या मात्रेवर आणि जनावराच्या वयावर अवलंबून असते, त्यामुळे त्वरित निदान महत्त्वाचे आहे.
युरियाचा शास्त्रोक्त वापर
चारा प्रक्रियेत युरियाचा वापर करताना शास्त्रोक्त पद्धतींचे पालन करणे अत्यंत गरजेचे आहे. साधारणपणे १०० किलो चाऱ्यासाठी १ किलो युरिया आणि १० लिटर पाण्याचे प्रमाण वापरले जाते. युरिया पूर्णपणे पाण्यात विरघळवून तो चाऱ्यावर समान रीतीने शिंपडावा, आणि नंतर चारा हवाबंद कंटेनरमध्ये किंवा प्लास्टिकच्या पिशवीत १५-२० दिवस ठेवावा. या प्रक्रियेमुळे चाऱ्यातील तंतुमय पदार्थ पचण्यायोग्य होतात, आणि त्याची पौष्टिकता वाढते. मात्र, युरियाचे प्रमाण जास्त झाल्यास किंवा चारा योग्य रीतीने हवाबंद न केल्यास अमोनियाचे प्रमाण वाढून तो जनावरांसाठी धोकादायक ठरतो. शेतकऱ्यांनी युरिया वापरापूर्वी पशुवैद्यक किंवा कृषी तज्ज्ञांचा सल्ला घ्यावा आणि मोजमाप करताना अचूक वजन पाळावे. युरियाच्या गोण्या जनावरांच्या आवाक्याबाहेर ठेवाव्यात, आणि युरिया मिसळलेले पाणी जनावरांना पिण्यास मिळणार नाही याची खबरदारी घ्यावी.
युरिया विषबाधेवर तातडीचे उपाय
जर जनावराला युरियाची विषबाधा झाल्याचे लक्षात आले, तर तातडीने उपचार सुरू करणे आवश्यक आहे. प्रथम उपाय म्हणून व्हिनेगर (सिरका) वापरता येतो, कारण त्यातील अॅसिड अमोनियाला निष्क्रिय करण्यास मदत करते. प्रौढ जनावराला ५०० मिली व्हिनेगर पाण्यात मिसळून पाजावे. यामुळे विषबाधेची तीव्रता कमी होऊ शकते. मात्र, हा केवळ तात्पुरता उपाय आहे, आणि त्यानंतर त्वरित पशुवैद्यकाशी संपर्क साधावा. पशुवैद्यक सामान्यतः अमोनियाचे प्रमाण कमी करण्यासाठी औषधे आणि सलाईन देऊ शकतात. जर जनावराचे पोट फुगले असेल, तर पशुवैद्यक पोटातील गॅस काढण्यासाठी विशेष उपचार करू शकतात. शेतकऱ्यांनी स्वतःहून औषधे देणे टाळावे, कारण चुकीच्या उपचारामुळे जनावराचा जीव धोक्यात येऊ शकतो. युरिया विषबाधेच्या बाबतीत वेळ हा सर्वात महत्त्वाचा घटक आहे, त्यामुळे त्वरित कारवाई आवश्यक आहे.
प्रतिबंधात्मक उपाय
युरियाच्या विषबाधेपासून जनावरांचे संरक्षण करण्यासाठी शेतकऱ्यांनी प्रतिबंधात्मक उपाययोजनांवर भर द्यावा. युरियाच्या गोण्या सुरक्षित ठिकाणी, जनावरांच्या आवाक्याबाहेर ठेवाव्या. चारा प्रक्रियेत युरियाचा वापर करताना योग्य प्रमाण आणि शास्त्रोक्त पद्धतींचे पालन करावे. युरिया मिसळलेले पाणी किंवा चारा तयार करताना ते जनावरांपर्यंत पोहोचणार नाही याची खबरदारी घ्यावी.
