Indian Currency Printing Cost : भारतात चलन नोटा छापण्याचा अधिकार रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाकडे (RBI) आहे, पण हा निर्णय सरकार आणि RBI मिळून घेतात. तुमच्या मनात कधी ना कधी हा प्रश्न आलाच असेल की, एक नोट छापण्यासाठी किती खर्च येतो? प्रत्येक नोटेचा छपाई खर्च वेगवेगळा असतो. 10, 20, 50, 100, 200 आणि 500 रुपयांच्या नोटा छापण्यासाठी RBI ला किती खर्च करावा लागतो आणि यापैकी कोणती नोट सर्वात महाग आहे, हे आपण आज जाणून घेऊया.
नोट छापण्याची प्रक्रिया
RBI नोटा छापण्यापूर्वी अनेक नियम आणि प्रक्रियांमधून जाते. नोटा छापण्यासाठी RBI ला किमान 200 कोटी रुपयांची मालमत्ता ठेवावी लागते, ज्यात 115 कोटींचं सोनं आणि 85 कोटींचं परकीय चलन असतं. ही मालमत्ता जमा झाल्यावरच RBI अर्थव्यवस्थेच्या गरजेनुसार नोटा छापू शकते. नोटा छापण्याचा खर्च हा कागद, शाई, सुरक्षा वैशिष्ट्यं आणि छपाई प्रक्रियेवर अवलंबून असतो. यामुळे प्रत्येक नोटेचा खर्च वेगळा येतो.
नोटा छापण्याचा खर्च
खालील माहिती RTI आणि उपलब्ध स्रोतांवरून मिळालेल्या 2021-22 च्या आकडेवारीवर आधारित आहे:
10 रुपयांची नोट: 1,000 नोटा छापण्यासाठी 960 रुपये खर्च येतो, म्हणजेच एक नोट छापण्याचा खर्च सुमारे 96 पैसे आहे.
20 रुपयांची नोट: 1,000 नोटा छापण्यासाठी 950 रुपये खर्च येतो, म्हणजेच एक नोट 95 पैसे आहे. विशेष म्हणजे, 10 रुपयांच्या नोटेपेक्षा 20 रुपयांची नोट छापणं थोडं स्वस्त आहे.
50 रुपयांची नोट: 1,000 नोटा छापण्यासाठी 1,130 रुपये खर्च येतो, म्हणजेच एक नोट 1.13 रुपये आहे.
100 रुपयांची नोट: 1,000 नोटा छापण्यासाठी 1,770 रुपये खर्च येतो, म्हणजेच एक नोट 1.77 रुपये आहे.
200 रुपयांची नोट: 1,000 नोटा छापण्यासाठी 2,370 रुपये खर्च येतो, म्हणजेच एक नोट 2.37 रुपये आहे. ही नोट छापण्याचा खर्च सर्वात जास्त आहे.
500 रुपयांची नोट: 1,000 नोटा छापण्यासाठी सुमारे 2,650 रुपये खर्च येतो, म्हणजेच एक नोट 2.65 रुपये आहे.
कोणती नोट सर्वात महाग?
वरील आकडेवारीनुसार, 200 रुपयांची नोट छापण्याचा खर्च सर्वात जास्त आहे, कारण ती एका नोटेसाठी 2.37 रुपये खर्च करते. पण विशेष गोष्ट अशी की, 500 रुपयांची नोट (2.65 रुपये) तुलनेने जास्त मूल्य असूनही 200 रुपयांच्या नोटेपेक्षा कमी खर्चात छापली जाते. याचं कारण आहे अर्थव्यवस्थेचा स्केल – 500 रुपयांच्या नोटा मोठ्या प्रमाणात छापल्या जातात, ज्यामुळे प्रति नोट खर्च कमी होतो.
नोटांपेक्षा नाणी कमी का छापली जातात?
नाण्यांचं आयुष्य नोटांपेक्षा जास्त असतं, तरीही नोटांचं चलन बाजारात जास्त आहे. याचं कारण असं की, नाणी छोट्या व्यवहारांसाठी वापरली जातात, पण मोठ्या व्यवहारांसाठी नोटा अधिक सोयीच्या असतात. शिवाय, नाणी बनवण्याचा खर्चही तुलनेने जास्त असतो, कारण ती धातूपासून बनवली जातात. त्यामुळे सरकार आणि RBI नाण्यांपेक्षा जास्त नोटा छापण्यावर भर देतात. बाजारात 10, 20, 50, 100, 200 आणि 500 रुपयांच्या नोटांचा वापर सर्वाधिक होतो, ज्यामुळे त्यांची मागणी आणि छपाई जास्त असते.
नोट छापण्याचं तंत्रज्ञान आणि खर्च
नोटा छापण्यासाठी उच्च दर्जाचा कागद, खास शाई आणि अनेक सुरक्षा वैशिष्ट्यांचा वापर होतो, ज्यामुळे खर्च वाढतो. उदाहरणार्थ, 10 आणि 20 रुपयांच्या नोटा छोट्या वाटत असल्या, तरी त्यांच्यावरही अनेक सुरक्षा वैशिष्ट्यं असतात, ज्यामुळे त्यांचा खर्च त्यांच्या मूल्याच्या तुलनेत जास्त येतो. 2021-22 मध्ये, RBI ने एकूण 4,984.8 कोटी रुपये नोटा छापण्यासाठी खर्च केले, जे 2016-17 च्या डिमॉनेटायझेशनच्या 8,000 कोटी खर्चानंतरचा दुसरा सर्वात मोठा खर्च होता.
200 रुपयांची नोट छापण्यासाठी सर्वात जास्त खर्च
10 ते 500 रुपयांच्या नोटांपैकी 200 रुपयांची नोट छापण्यासाठी सर्वात जास्त खर्च येतो (2.37 रुपये प्रति नोट). पण 500 रुपयांच्या नोटा मोठ्या प्रमाणात छापल्यामुळे त्यांचा प्रति नोट खर्च कमी होतो. नोटा छापण्याचा खर्च हा त्यांच्या डिझाइन, सुरक्षा वैशिष्ट्यं आणि छपाईच्या प्रमाणावर अवलंबून असतो. नाण्यांपेक्षा नोटांचं चलन जास्त आहे, कारण त्या मोठ्या व्यवहारांसाठी सोयीच्या असतात. RBI आणि सरकार यांच्या एकत्रित प्रयत्नांमुळे आपल्या हातात येणाऱ्या प्रत्येक नोटेची किंमत आणि गुणवत्ता टिकून राहते!
