विमानाच्या इंजिनलाही असते का ‘एक्सपायरी डेट’? किती वर्षांनंतर बदलले जाते विमानाचे इंजिन? वाचा!

कधी विचार केलाय का, एखादं विमान जे दिवसाला कित्येक तास आकाशात झेपावतं, त्याच्या इंजिनाचं आयुष्य नेमकं किती असतं? आणि इतर कोणत्याही वस्तूप्रमाणे त्यालाही एखादी एक्सपायरी डेट असते का? हा प्रश्न मनात येणं साहजिकच आहे. कारण विमान उडतं ते हजारो फुटांवर, आणि तिथे जर इंजिनाने साथ सोडली तर? या सगळ्या शंका स्वाभाविक आहेत, पण त्यामागचं वास्तव कळल्यावर तुमचं मत पूर्णपणे बदलून जाईल.

इंजिनचे आयुष्य कसे ठरते?

खरंतर विमानाचं इंजिन म्हणजे कोणताही सामान्य यंत्राचा भाग नव्हे. त्याचं आयुष्य हे विशिष्ट तारखेवर ठरत नाही, जसं खाण्याच्या गोष्टींना एक्सपायरी असते. विमानाचं इंजिन किती काळ चालेल, हे ठरतं त्याच्या उड्डाणाच्या वेळा, किती वेळा त्यानं टेकऑफ आणि लँडिंग केलंय (याला ‘फ्लाइट सायकल’ म्हणतात) आणि त्याच वेळेवर केलेली देखभाल यावर. म्हणजेच, इंजिन सुरळीत आणि सुरक्षित आहे तोपर्यंत ते वापरलं जातं, पण त्यासाठी अतिशय काटेकोर देखभाल केली जाते.

जेव्हा एखादं विमान टेकऑफ करतं आणि पुन्हा जमिनीवर उतरतो, तेव्हा त्याच्या इंजिनावर फार मोठा ताण येतो. अशा प्रत्येक उड्डाणप्रवासाला एक ‘फ्लाइट सायकल’ म्हणतात. तसेच एकूण हवेत घालवलेली वेळ म्हणजे ‘फ्लाइट तास’. या दोन्ही गोष्टी एकत्र करून इंजिनाचं कार्यक्षम आयुष्य ठरवलं जातं. काही नामांकित इंजिन उत्पादक, जसं की Rolls-Royce, General Electric, Pratt & Whitney, हे सांगतात की त्यांची इंजिनं 20,000 ते 50,000 उड्डाण तासांपर्यंत काम करू शकतात, किंवा 10,000 ते 20,000 सायकल्सपर्यंतही सहज टिकतात. म्हणजे सरासरी 10 ते 20 वर्षांपर्यंत त्यांची सेवा घेता येते, तीही कोणत्याही मोठ्या बिघाडाशिवाय.

पण एवढ्यावरच गोष्ट थांबत नाही. केवळ उड्डाण केल्यानेच नव्हे, तर काही भाग, जसं की रबरचे सील्स, धातूचे तुकडे, हे वेळेच्या ओघात झिजतातच. त्यामुळेच काही भाग ठराविक ‘कॅलेंडर वेळेनुसार’ म्हणजेच वर्षं उलटली की बदलावेच लागतात, जरी ते वापरात नसले तरी. हे सगळं केलं जातं, कारण विमानाच्या सुरक्षेसाठी तडजोड अजिबात केली जात नाही.

विमानाच्या इंजिनाच्या कार्यपद्धतीकडे पाहिलं तर ती एक थक्क करणारी गोष्ट आहे. टर्बोफॅन इंजिन असो की जेट इंजिन, त्याचं मुख्य काम म्हणजे हवेला आत ओढणं, ती जाळणं आणि तीच हवा भरभरून बाहेर सोडणं, ज्यामुळे विमानाला पुढे जाण्यासाठी आवश्यक असा थ्रस्ट मिळतो. यासाठी हजारो सूक्ष्म भाग परस्परसंवाद साधत सतत काम करत असतात. आणि याच यंत्रणेची देखभाल जितकी काळजीपूर्वक केली जाते, तितकंच त्याचं आयुष्य वाढत जातं.

सर्वात विश्वासार्ह इंजिन कोणतं?

CFM56 सारखी काही इंजिनं जगातील सर्वात विश्वासार्ह मानली जातात, विशेषतः बोईंग 737 सारख्या विमानांमध्ये त्यांचा वापर होतो. काही कंपन्यांच्या मते, वेळेवर सर्व्हिसिंग आणि ओव्हरहॉल केलं गेल्यास ही इंजिनं 99.9% वेळा कोणतीही अडचण न आणता चालतात. हेच प्रमाण दर्शवतं की एखादं विमान कितीही जुनं असलं, तरी ते व्यवस्थित सांभाळलं गेलं असेल तर ते तितकंच सुरक्षित असतं.

सुरक्षा नियम

आणखी एक महत्वाची बाब म्हणजे, विमान उद्योगात सुरक्षा नियम अतिशय कडक असतात. FAA (अमेरिका) आणि EASA (युरोप) यांसारख्या संस्था प्रत्येक 1,000 ते 2,000 सायकलनंतर इंजिनचं ‘ओव्हरहॉल’ करणं बंधनकारक करतात. म्हणजे इंजिनची सखोल तपासणी केली जाते आणि आवश्यकतेनुसार भाग बदलले जातात.

आजच्या घडीला GE9X आणि Rolls-Royce Trent सारखी नव्या पिढीची इंजिनं केवळ टिकाऊच नाहीत, तर पर्यावरणासही अधिक अनुकूल आहेत. ती अधिक इंधन कार्यक्षम असून जास्त उष्णता, उंची आणि धूळसदृश कठीण वातावरणातही सहज चालतात.