आज आपण जेवढं आरोग्याबाबत सजग झालो आहोत, तेवढंच आपल्या रोजच्या सवयींमध्ये काही लपलेले धोके अजूनही दुर्लक्षित राहतात. आपण दररोज वापरत असलेल्या काही गोष्टी अशा असतात, ज्या दिसायला निरुपद्रवी वाटतात, पण वास्तवात त्या आपल्या शरीरात जाऊन गंभीर आजारांना निमंत्रण देतात. याच पद्धतीने, अलीकडील एका संशोधनातून उघड झालं आहे की काही विशिष्ट कृत्रिम रसायनांच्या संपर्कात आल्यामुळे टाइप 2 मधुमेहाचा धोका लक्षणीय वाढतो आहे. आणि विशेष म्हणजे, ही रसायने आपल्या घरात अगदी सहज सापडतात. कधी नॉन-स्टिक तवांमध्ये, कधी सौंदर्यप्रसाधनांमध्ये, तर कधी पाण्याच्या बाटलीतही.
या रसायनांचं नाव आहे पेर आणि पॉली-फ्लुओरो अल्काइल पदार्थ, म्हणजेच PFAS, जे ‘फॉरएव्हर केमिकल्स’ म्हणूनही ओळखले जातात. ‘फॉरएव्हर’ असं म्हणायचं कारण म्हणजे ही रसायने खूप हळू विघटित होतात आणि एकदा शरीरात गेली की वर्षानुवर्षे तिथेच राहतात. 1940 च्या दशकापासून ही रसायने आपल्या घरातील वापराच्या विविध वस्तूंमध्ये घालण्यात येतात. जसं की नॉन-स्टिक भांडी, अन्नपॅकिंग मटेरीअल, वॉटरप्रूफ कपडे, फर्निचर, अगदी लिपस्टिकसारख्या सौंदर्यप्रसाधनांपर्यंत. म्हणजे आपण रोजच्या जीवनात अनेकदा नकळतपणे यांच्याशी संपर्कात येत असतो.
PFAS चे शरीरावर होणारे परिणाम
अमेरिका येथे करण्यात आलेल्या एका विस्तृत अभ्यासात तब्बल 70,000 रुग्णांची माहिती तपासण्यात आली. त्यात हे लक्षात आलं की ज्या रुग्णांच्या रक्तात PFAS चं प्रमाण जास्त होतं, त्यांना टाइप 2 मधुमेह होण्याची शक्यता इतरांपेक्षा 31% अधिक होती. शास्त्रज्ञांनी 180 मधुमेही रुग्णांची तुलना त्यांच्या वय, लिंग, आणि वंशाच्या दृष्टीने जुळणाऱ्या निरोगी लोकांशी केली. यातून स्पष्ट झालं की PFAS चे शरीरावर होणारे परिणाम गंभीर असू शकतात, विशेषतः चयापचयासंबंधी विकारांमध्ये.
या रसायनांचा आपल्या शरीरात प्रवेश विविध मार्गांनी होतो. काही वेळा दूषित पाणी किंवा अन्न खाल्ल्यानं, कधी सौंदर्यप्रसाधनांचा वापर करून, तर कधी फक्त त्वचेच्या संपर्कानं. एकदा शरीरात गेल्यावर, ही रसायने यकृत, रक्त आणि इतर अवयवांमध्ये साठू लागतात. त्यांचा परिणाम आपल्याला त्वरित जाणवत नाही, पण हळूहळू ते आपल्या पचनक्रिया, रक्तातील साखरेचं नियंत्रण, आणि हार्मोन्सच्या कार्यावर विपरीत परिणाम करू लागतात.
इतर समस्या
आणखी चिंताजनक बाब म्हणजे, या रसायनांचा केवळ मधुमेहाशीच नव्हे, तर लठ्ठपणा, यकृत विकार, अपुऱ्या वजनाची बाळंतपणं आणि लसीकरणाची प्रभावीता कमी होण्यासारख्या समस्यांशीही संबंध आहे. अलीकडेच, अगदी बँड-एड किंवा फर्स्ट-एड पट्ट्यांमध्येही या रसायनांचा अंश आढळून आला आहे, जे दाखवतं की ही रसायने आपल्या दैनंदिन आयुष्यात किती खोलवर शिरली आहेत.
भारतातही ही समस्या डोळ्याआड केली जात नाही. डिसेंबर 2024 मध्ये राष्ट्रीय हरित लवादाने (NGT) सरकारला अशा रसायनांसाठी नियमावली तयार करण्याचे आदेश दिले. हे पाऊल उशिरा का होईना, पण अत्यंत गरजेचं आहे. कारण आता आरोग्याच्या समस्या केवळ आनुवंशिक किंवा जीवनशैलीशी संबंधित नाहीत, तर आपण ज्या पर्यावरणात राहत आहोत, त्याचंही मोठं योगदान आहे.
