भारताचा इतिहास हा विविध सम्राटांच्या उदयास्ताने भरलेला आहे. या इतिहासात मुघल साम्राज्याचे स्थान विशेष आहे. मुघलांनी जवळजवळ 300 वर्षांहून अधिक काळ भारतावर राज्य केले. पण एक प्रश्न आजही लोकांच्या मनात सतत डोकावत राहतो, मुघलांनी कधी “अविभाजित भारतावर” राज्य केले का? याच प्रश्नाच्या शोधात आपल्याला इतिहासाच्या पानांत डोकावून पाहावे लागते.
औरंगजेब
बाबरने 1526 मध्ये पानीपतच्या पहिल्या युद्धात विजय मिळवून मुघल साम्राज्याची स्थापना केली आणि त्यानंतर एकामागोमाग एक बादशहा सत्तेवर आले. या रांगेतील अनेक सम्राटांनी आपल्या मुत्सद्दीपणाने आणि युद्धकौशल्याने साम्राज्य विस्तारले, पण त्यात सर्वात उल्लेखनीय नाव म्हणजे औरंगजेब. 1658 ते 1707 या कालखंडात औरंगजेब सत्तेवर होता आणि त्याच्या कारकिर्दीत मुघल साम्राज्याने कधी नव्हे इतका भव्य विस्तार घेतला. त्याच्या साम्राज्याची व्याप्ती जवळजवळ 40 लाख चौरस किलोमीटरपर्यंत पोहोचली होती. या साम्राज्यात आजचा उत्तर भारत, पाकिस्तान, बांगलादेश आणि अफगाणिस्तानचा काही भाग समाविष्ट होता.
पण एवढा विस्तार असूनही, औरंगजेब संपूर्ण भारतावर सत्ता प्रस्थापित करू शकला नाही. दक्षिण भारतातील काही भागांवर वर्चस्व मिळवण्यासाठी त्याने अनेक प्रयत्न केले, अनेक युद्धेही लढली, पण तरीही तिथे पूर्ण नियंत्रण प्रस्थापित करणे त्याला शक्य झाले नाही. त्याचा दक्षिणेकडील संघर्ष अत्यंत खर्चिक आणि दीर्घकाळ चालणारा ठरला.
चंद्रगुप्त मौर्य
मुघलांपूर्वी, भारताच्या खऱ्या अर्थाने ‘अविभाजित’ स्वरूपावर राज्य करणारे सम्राट म्हणजे मौर्य आणि गुप्त राजवंशातील शासक होते. चंद्रगुप्त मौर्य हा भारताचा पहिला राजा होता, ज्याने खऱ्या अर्थाने अविभाजित भारतावर सत्ता प्रस्थापित केली. इसवी सनपूर्व 320 ते 298 या काळात त्याने मौर्य साम्राज्याची स्थापना करून त्याचा विस्तार अफगाणिस्तानपासून बंगालपर्यंत केला. ग्रीक आणि लॅटिन स्रोतांमध्येही त्याचा उल्लेख Sandrocottus किंवा Androcottus असा आढळतो.
सम्राट अशोक
चंद्रगुप्तानंतर त्याचा नातू अशोक महान, ज्याने 269 ते 232 ईसापूर्व या काळात भारतावर राज्य केले, त्याचे साम्राज्यही विलक्षण भव्य होते. त्याच्या कारकिर्दीत भारताच्या सीमा हिंदूकुश पर्वतांपासून गोदावरीपर्यंत आणि बांगलादेशापासून अफगाणिस्तानपर्यंत पसरल्या होत्या. विशेष म्हणजे, कलिंग युद्धानंतर अशोकाने बौद्ध धर्म स्वीकारून अहिंसेच्या मार्गावर चालत आपले साम्राज्य सांस्कृतिकदृष्ट्याही समृद्ध केले.
राजा समुद्रगुप्त
गुप्त राजवंशात समुद्रगुप्त हा एक असा शासक होता, ज्याला कधीही कोणत्याही युद्धात पराभव स्वीकारावा लागला नाही. 335 ते 375 इसवी दरम्यान त्याने आपले साम्राज्य गांधारपासून आसाम, कीर्तिपूर (नेपाळ) पासून सिंहल (श्रीलंका) पर्यंत विस्तारले. तो केवळ एक सम्राट नव्हे तर इतिहासातील एक महान सेनापती म्हणूनही ओळखला जातो.
या सर्व उदाहरणांवरून हे स्पष्ट होते की, मुघल सम्राट अकबर असो वा औरंगजेब, त्यांनी भारताच्या मोठ्या भूभागावर सत्ता प्रस्थापित केली होती, पण संपूर्ण अविभाजित भारतावर संपूर्ण वर्चस्व निर्माण करणे त्यांना जमले नाही. ते यश मात्र मौर्य आणि गुप्त राजवंशातील शासकांनीच मिळवले होते.
