भारतीय संस्कृतीत असे काही सण आहेत, जे श्रद्धेचा, निसर्गाच्या शक्तींचा आणि माणसाच्या जीवनातील सूक्ष्म भावनांचा सुंदर संगम घडवतात. नाग पंचमी हा त्यापैकीच एक सण. 2025 मध्ये नाग पंचमी 29 जुलैला साजरी केली जात आहे आणि या निमित्ताने अनेक घरांमध्ये सापांना दूध अर्पण करण्याची परंपरा, पूजा-अर्चा आणि विविध नैवेद्याची तयारी सुरू आहे. पण या सर्व धार्मिक रीतिरिवाजांच्या रांगेत एक जुनी परंपरा अजूनही कटाक्षाने पाळली जाते. ती म्हणजे, या दिवशी तव्यावर पोळी बनवणे टाळले जाते.
खरं तर, प्रत्येक परंपरेच्या मुळाशी काहीतरी अर्थ असतो, काही भावना असतात आणि त्या भावना वर्षानुवर्षे पिढ्यानपिढ्या चालत आल्या आहेत. नाग पंचमीच्या दिवशी तवा वापरणं वर्ज्य मानलं जातं, कारण श्रद्धेनुसार हा तवा म्हणजे सापाच्या फणीचं प्रतीक मानलं जातं. तव्यावर पोळी भाजणे म्हणजे नाग देवतेचा अवमान केल्यासारखं समजलं जातं. म्हणूनच या दिवशी स्त्रिया स्वयंपाक करताना तवा वापरणे टाळतात आणि इतर पारंपरिक पद्धतीने अन्न बनवतात.
वैदिक ज्योतिषशास्त्र काय सांगते?
या परंपरेला फक्त धार्मिक बाजूच नाही, तर ज्योतिषशास्त्रातील एक महत्त्वाची सांगड देखील आहे. वैदिक ज्योतिषशास्त्र सांगते की लोखंडी तवा राहू ग्रहाशी संबंधित आहे, आणि राहू म्हणजे गोंधळ, भ्रम, नकारात्मक ऊर्जा यांचं प्रतिनिधित्व करणारा ग्रह. नाग पंचमीच्या दिवशी तवा वापरल्यास या राहूच्या नकारात्मक छायांचा प्रभाव अधिक तीव्र होतो, असा समज आहे. त्यामुळे घरात वाद-विवाद, मानसिक अस्थिरता किंवा आर्थिक अडचणी वाढू शकतात, असं मानलं जातं.
नाग पंचमीला बनवले जाणारे पारंपरिक पदार्थ
यामुळेच या दिवशी स्वयंपाकात वेगळ्या पद्धती स्वीकारल्या जातात. उत्तर भारतात लोक सेलेरी पुरी किंवा हरभरा डाळ घालून बनवलेली साधी पुरी बनवतात. गोड पदार्थ म्हणून गुळाची खीर बनवली जाते, ज्याचा स्वाद घरातला प्रत्येकजण घेतो. महाराष्ट्रात गव्हाच्या पिठाने बनवलेले पारंपरिक कनोळे बनवले जातात, जे कधी कधी पाण्यात उकळून साजूक तुपात घालून नैवेद्याला दिले जातात. कर्नाटकात मात्र गूळ, नारळ आणि बेसनाचे लाडू बनवले जातात.
या सणात फक्त सापांची पूजा नसते, तर त्यामागे निसर्गाशी आपला संबंध आणि एक आदरभाव असतो. माणूस आणि प्राणी यांच्यातील सुसंवाद आणि सहअस्तित्वाची शिकवण नाग पंचमी आपल्याला देतो. आपलं रोजचं जीवन सुसंगत आणि सकारात्मक राहावं, घरात वाद नकोत, आरोग्य उत्तम असावं आणि मन प्रसन्न राहावं हीच इच्छा या सणामागे दडलेली आहे.
