कोणत्याही देशात विमान अपघात झाल्यावर सर्वप्रथम शोधली जाणारी वस्तु म्हणजे ब्लॅक बॉक्स. कारण, अपघातांमागचं खरं कारण काय असतं, हे शोधण्याचं सर्वात महत्त्वाचं साधन म्हणजे ब्लॅक बॉक्स. एअर इंडिया AI171 या फ्लाइटचा झालेला भीषण अपघात आणि त्यात 241 जणांचा झालेला मृत्यू ही घटना अजूनही लोकांच्या मनात ठसलेली आहे. अशा वेळी ब्लॅक बॉक्स म्हणजे एकमात्र साक्षीदार ठरतो, जो त्या अंतिम क्षणांचे सत्य उलगडतो.
एखादं विमान कोसळलं की सर्व यंत्रणा कार्यरत होतात. त्यामध्ये विमानाचा ब्लॅक बॉक्स शोधण्याची प्रक्रिया देखील असते. कारण हा ब्लॅक बॉक्स म्हणजे त्या अपघातात नेमकं काय घडलं, याचं तपशीलवार चित्रण असतं. यात विमानाच्या उड्डाणाची माहिती, वैमानिकांमधील संवाद, इंजिनची स्थिती, हवामान आणि अनेक सूचनांची नोंद असते.
ब्लॅक बॉक्सबद्दल सविस्तर माहिती-
सर्वात विशेष गोष्ट म्हणजे, या ब्लॅक बॉक्सला आपण ‘ब्लॅक’ म्हणतो, पण प्रत्यक्षात तो नारिंगी रंगाचा असतो. हा रंग ठळक असतो, जेणेकरून अपघातस्थळी तो सहजपणे सापडावा. हा ब्लॅक बॉक्सविशेष धातूंनी बनवलेला असतो. जसे की टायटॅनियम किंवा स्टील जे प्रचंड उष्णता, आग, पाणी आणि जबरदस्त दाबही सहन करू शकतात. तो इतका मजबूत असतो की अपघातानंतरही त्यात नोंदवलेली माहिती सुरक्षित राहते.
ब्लॅक बॉक्सच्या आत दोन अत्यंत महत्त्वाचे घटक असतात. एक म्हणजे ‘कॉकपिट व्हॉईस रेकॉर्डर’ जो वैमानिकांमध्ये झालेल्या संभाषणाचा प्रत्येक क्षण टिपतो, आणि दुसरा म्हणजे ‘फ्लाइट डेटा रेकॉर्डर’, जो उड्डाणादरम्यान झालेली प्रत्येक तांत्रिक हालचाल साठवतो. या दोघांच्या माहितीवरून अपघाताचं नेमकं कारण काय होतं मानवी चूक, तांत्रिक बिघाड, हवामानाची गडबड की अजून काही, हे निष्कर्ष काढले जातात.
आधुनिक विमानांमध्ये आता सीसीटीव्ही कॅमेरे आणि डीव्हीआर सुद्धा असतात. या कॅमेऱ्यांमध्ये प्रवासी केबिन, कॉकपिट आणि सुरक्षा दरवाज्यांचे फुटेज रेकॉर्ड केलं जातं. अपघाताच्या वेळी या व्हिडिओ क्लिप्ससुद्धा अतिशय उपयुक्त ठरतात. त्या दृश्यांमधून कधीकधी अपघाताचा तात्काळ संकेतही मिळू शकतो.
सध्या विमानप्रवास जितका प्रगत झाला आहे, तितकाच ब्लॅक बॉक्ससारख्या यंत्रांचा महत्त्वाचा ठसा अधिक गडद होत चाललाय. तो केवळ विमानाच्या एका कोपऱ्यात ठेवलेला डिव्हाइस नसून, अनेक प्रश्नांची उत्तरं, रहस्यांची उकल आणि भविष्यातील सुरक्षा धोरणांची पायाभरणी करणारा केंद्रबिंदू आहे.
