भारतात 500 रुपयांच्या नोटेवर बंदी घालण्याची मागणी पुन्हा एकदा जोर धरू लागली आहे. देशातील भ्रष्टाचारावर नियंत्रण ठेवण्याच्या प्रयत्नांशी संबंधित या मागणीमागे अनेक कारणं आहेत. पण ही मागणी नक्की कुठून आणि का उगम पावली, याबाबत जाणून घेणं आवश्यक आहे.
भारतात सध्या 500 रुपयांची आणि 2,000 रुपयांची नोट आधीच अनेक वादात होती. 2,000 रुपयांची नोट काही वर्षांपूर्वी चलनातून काढून घेण्यात आली. आता 500 रुपयांची नोटही काही लोकांच्या मते काळ्या पैशाचा स्रोत बनली आहे. मोठ्या नोटांमुळे भ्रष्ट लोकांना मोठ्या प्रमाणात रोख रक्कम साठवणे सोपं होतं, असा एक विश्वास आहे. त्यामुळे करचोरी आणि निवडणुकीत होणारी बेकायदेशीर रोख देवाणघेवाण वाढते, असंही अनेक विश्लेषक मानतात. या पार्श्वभूमीवर छोट्या मूल्याच्या नोटांचा वापर वाढवून पारदर्शकता राखता येईल, अशी काहींची भूमिका आहे.
पाकिस्तानमधील मोठं चलन
पण या सगळ्याच्या विरोधात एक रोचक बाब म्हणजे, गरीब देश समजला जाणारा पाकिस्तानही 5,000 रुपयांच्या नोटेचा वापर करतो. पाकिस्तानच्या सध्याच्या आर्थिक स्थितीबद्दल आपण जाणतोच. महागाईने तिथल्या सामान्य माणसाचे जगणे अवघड केलं आहे. अशा देशांमध्ये मोठ्या नोटांची आवश्यकता जास्त भासते, कारण लहान नोटांमध्ये व्यवहार करणे अवघड होऊन बसते. फळे, भाज्या, डाळी, पीठ किंवा पेट्रोलसारख्या मूलभूत वस्तू विकत घेण्यासाठीसुद्धा मोठ्या रकमांची गरज लागते.
अमेरिका
दुसरीकडे, विकसित देशांच्या चलन व्यवस्थेकडे पाहिलं, तर गोष्ट अगदी उलट आहे. अमेरिका, जिची अर्थव्यवस्था जगात सर्वात प्रबळ मानली जाते, तिथे फक्त 100 डॉलर हीच सर्वात मोठी नोट आहे. 100 डॉलर म्हणजे भारतात जवळपास 8,500 रुपये. पण तरीही तिथे हीच नोट पुरेशी ठरते. कारण तिथे चलनाच्या खरेदी क्षमतेचा दर्जा खूपच उच्च आहे म्हणजेच, तुलनेने कमी पैशात तिथे अधिक वस्तू विकत घेता येतात.
चीन
चीनमध्ये 100 युआन, ब्रिटनमध्ये 50 पाउंड, जर्मनीमध्ये 500 युरो आणि युएईमध्ये 1,000 दिरहम हे त्यांचं सर्वात मोठं चलन आहे. हे सर्व देश भौतिकदृष्ट्या सक्षम असूनही ते चलन नियंत्रित ठेवतात, जेणेकरून व्यवहार सोपे आणि पारदर्शक राहतील.
आता लक्ष देण्यासारखी बाब म्हणजे मोठ्या नोटांची गरज बहुतेक वेळा त्या देशांमध्ये भासते, जिथे महागाई झपाट्याने वाढते. अशा अवस्थेला “हायपरइन्फ्लेशन” म्हणतात. याचं सर्वात टोकाचं उदाहरण झिम्बाब्वेमध्ये दिसलं, जिथे 2008-09 च्या आर्थिक संकटात 100 ट्रिलियन झिम्बाब्वे डॉलरची नोट छापली गेली. इतक्या मोठ्या नोटेची किंमत तेव्हा फक्त काही रोट्यांच्या खरेदीपुरतीच मर्यादित होती.
इराण
इराणसारख्या देशात देखील अशाच प्रकारे 10 लाख रियालची नोट वापरात आहे, पण तरीही तिचं मूल्य डॉलरसंदर्भात अतिशय कमी आहे म्हणजेच 10 लाख रियाल ही फक्त सुमारे 2,030 रुपये भारतातल्या मूल्यानुसार आहे.
या सर्व उदाहरणांवरून एक गोष्ट स्पष्ट होते मोठ्या नोटा ही गरिबीची लक्षणं आहेत, श्रीमंतीची नाहीत आणि म्हणूनच भारतात 500 रुपयांची नोट बंद करावी की नाही, हा प्रश्न केवळ आर्थिक नाही, तो सामाजिक आणि व्यवस्थापनाच्या दृष्टीनेही महत्त्वाचा आहे.
