Indian Railway Rules : आजच्या डिजिटल युगात बहुतांश कामे ऑनलाइन होत असली, तरी दररोज लाखो लोक रेल्वे काउंटरवरून तिकिटे खरेदी करतात. पण जर तुम्हाला अचानक प्रवास रद्द करावा लागला, तर एक प्रश्न मनात येतो – काउंटरवरून घेतलेले तिकीट ऑनलाइन रद्द करता येईल का? अनेकांना वाटते की त्यासाठी पुन्हा स्टेशनवर जावे लागेल, पण आता तसे नाही. भारतीय रेल्वेने ही प्रक्रिया सोपी केली आहे. जर तुम्ही ट्रेनने प्रवास करणार असाल किंवा तुमचा प्लॅन बदलला असेल, तर तिकीट रद्द करण्याचे नियम समजून घेणे अत्यंत गरजेचे आहे. चला, या विषयावर सविस्तर माहिती जाणून घेऊया.
रेल्वे काउंटरवरून खरेदी केलेले तिकीट ऑनलाइन रद्द करण्याची सुविधा आता उपलब्ध आहे. रेल्वेमंत्री अश्विनी वैष्णव यांनी नुकतेच संसदेत सांगितले की, काउंटरवरून घेतलेली तिकिटे आता ऑनलाइन पद्धतीने रद्द करता येतात. यामुळे तुम्हाला तिकीट रद्द करण्यासाठी स्टेशनवर लांब रांगेत उभे राहण्याची गरज नाही. मात्र, एक महत्त्वाची गोष्ट लक्षात ठेवा – तिकीट रद्द केल्यानंतर परतावा (रिफंड) मिळवण्यासाठी तुम्हाला रेल्वे आरक्षण काउंटरवर जावे लागेल. ही सुविधा प्रवाशांचा वेळ वाचवते आणि त्यांचे नियोजन सुलभ करते, पण रक्कम परत घेण्यासाठी काउंटरवर भेट देणे अनिवार्य आहे.
ऑनलाइन काउंटर तिकीट रद्द करण्यासाठी दोन सोप्या पद्धती आहेत. पहिली पद्धत आहे आयआरसीटीसी वेबसाइटद्वारे. यासाठी तुम्हाला आयआरसीटीसीच्या अधिकृत वेबसाइटवर (irctc.co.in) जावे लागेल. तिथे “काउंटर तिकीट रद्द करा” हा पर्याय निवडा. त्यानंतर तुमचा पीएनआर क्रमांक, ट्रेन क्रमांक आणि कॅप्चा यासारखे तपशील टाका. तिकीट बुकिंगवेळी नोंदवलेल्या मोबाईल क्रमांकावर एक ओटीपी पाठवला जाईल. तो ओटीपी टाकून सबमिट केल्यानंतर तुमचे तिकीट रद्द होईल. दुसरी पद्धत आहे रेल्वे चौकशी क्रमांक १३९ द्वारे. १३९ वर कॉल करून तिकीट रद्द करण्याचा पर्याय निवडा, पीएनआर क्रमांक आणि प्रवासाची तारीख यासारखी माहिती द्या. यानंतर तिकीट रद्द होईल, पण रिफंडसाठी काउंटरवर जावे लागेल.
तिकीट ऑनलाइन किती वेळ आधी रद्द करता येते, हे जाणून घेणेही महत्त्वाचे आहे. रेल्वे प्रवासी (तिकीट रद्द करणे आणि परतावा) नियम २०१५ नुसार, ट्रेन सुटण्याच्या काही तास आधीपर्यंत तिकीट रद्द करता येते. कन्फर्म तिकिटांसाठी ट्रेन सुटण्याच्या ४ तास आधी आणि आरएसी/वेटिंग तिकिटांसाठी ३० मिनिटे आधीपर्यंत ऑनलाइन रद्द करता येते. मात्र, जर वेटिंग तिकीट चार्ट तयार झाल्यानंतरही कन्फर्म झाले नसेल, तर ते आपोआप रद्द होते आणि रक्कम परत मिळते. त्यामुळे वेळेची मर्यादा लक्षात ठेवून तिकीट रद्द करणे आवश्यक आहे. तसेच, विशेष परिस्थितीत (उदा. ट्रेन रद्द झाल्यास) पूर्ण रक्कम परत मिळते.
लोक अजूनही काउंटरवरून तिकिटे का घेतात, याची काही खास कारणे आहेत. प्रत्येकाकडे स्मार्टफोन किंवा इंटरनेटची सुविधा नसते, विशेषतः ज्येष्ठ नागरिक आणि ग्रामीण भागातील लोक काउंटर बुकिंगला प्राधान्य देतात. कधीकधी ऑनलाइन बुकिंगमध्ये सर्व्हरच्या समस्यांमुळे अडचणी येतात, तेव्हा काउंटर हा जलद पर्याय ठरतो. याशिवाय, दिव्यांग, ज्येष्ठ नागरिक आणि महिलांसाठी असलेल्या विशेष कोट्यांसाठी काउंटर बुकिंग अधिक सोयीचे आहे. त्यामुळे काउंटर बुकिंग अजूनही लोकप्रिय आहे, पण आता रद्द करण्याची ऑनलाइन सुविधा त्याला पूरक ठरते.
तिकीट रद्द करण्याशी संबंधित काही महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात ठेवा. रद्द करण्याचे शुल्क ट्रेनच्या प्रकारानुसार (उदा. एसी, स्लीपर) आणि वर्गानुसार बदलते. तत्काळ तिकिटे रद्द केल्यास संपूर्ण रक्कम परत मिळत नाही, तर वेटिंग तिकिटांवर क्लर्केज शुल्क आकारले जाते. जर ट्रेन रद्द झाली, तर पूर्ण परतावा मिळतो. तुम्ही UPI, डेबिट कार्ड किंवा वॉलेटद्वारे पेमेंट केले असले, तरी रिफंड फक्त काउंटरवरूनच मिळेल. ही प्रक्रिया सोपी असली, तरी रक्कम परत घेण्यासाठी स्टेशनवर जाणे टाळता येत नाही.
आता स्टेशनवर न जाता तिकीट रद्द करण्याची सुविधा उपलब्ध झाल्याने प्रवाशांचा त्रास कमी झाला आहे. आयआरसीटीसी वेबसाइट आणि १३९ क्रमांकाद्वारे तुम्ही घरबसल्या तिकीट रद्द करू शकता. जर तुमचे प्लॅन वारंवार बदलत असतील, तर ही सुविधा तुमच्यासाठी वरदान ठरेल. ऑनलाइन रद्द केल्यानंतर तुमचा वेळ वाचतो आणि प्रवासाचे नियोजन सुसह्य होते. म्हणूनच, पुढच्या वेळी काउंटर तिकीट रद्द करायचे असेल, तर स्टेशनवर धावण्यापेक्षा ऑनलाइन पर्यायाचा वापर करा आणि तणावमुक्त राहा!
