Dairy farming : भारतातील दुग्ध व्यवसायाला चालना देण्यासाठी म्हशीच्या पालनाची महत्त्वाची भूमिका आहे. भारतात एकूण दुग्धोत्पादनापैकी ४९ टक्के दूध फक्त म्हशींपासून मिळते. यामुळेच दुग्ध व्यवसायाशी निगडित लोक इतर दुभत्या जनावरांच्या तुलनेत म्हशी पालनाला प्राधान्य देतात.
म्हशींची संख्या आणि दूध उत्पादनाच्या बाबतीत भारत जगात पहिल्या क्रमांकावर आहे. आपल्या देशात उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश, राजस्थान, पंजाब, हरियाणा, गुजरात आणि आंध्र प्रदेश ही राज्ये म्हशी पालनात आघाडीवर आहेत.
म्हशी पालन व्यवसायात सुधारणा करण्यासाठी म्हशींच्या चांगल्या जाती निवडणे आवश्यक असल्याचे तज्ज्ञांचे मत आहे. याशिवाय त्यांचे पोषण, आहार, देखभाल आणि आरोग्य याकडेही लक्ष देणे अत्यंत आवश्यक आहे.
या सर्व गोष्टी लक्षात घेऊन दुग्ध व्यवसायात चांगला नफा मिळवता येतो. तर आजच्या ब्लॉगमध्ये आम्ही तुम्हाला भारतात सर्वाधिक दूध देणाऱ्या म्हशींच्या टॉप 10 म्हशींच्या जातींबद्दल सांगणार आहोत (Top 10 buffalo breeds in India).
मुर्राह म्हैस:
म्हशीची मुराह(Murrah buffalo) जात ही जगातील सर्वात दुधाळ जात मानली जाते. म्हशीच्या या जातीचे मूळ भारत आहे. उत्तर प्रदेश, पंजाब, हरियाणा आणि दिल्लीच्या ग्रामीण भागातील दूध उत्पादकांची ही पहिली पसंती आहे.
मुर्राह म्हैस वर्षभरात 1000 ते 3000 लिटर दूध देते. चांगल्या दूध उत्पादनासाठी मुर्राहच्या खुराकाची काळजी घेणे फार महत्वाचे आहे.
सुरती म्हैस
सुरती म्हशींचे मूळ गुजरात राज्य आहे. सुरती जातीची म्हैस भारतातील अल्पभूधारक शेतकऱ्यांमध्ये खूप प्रसिद्ध आहे. त्याच्या शरीराची रचना थोडीशी लहान आहे,
परंतु ते एका वर्षात सुमारे 1600-1800 लिटर दूध तयार करू शकते. त्यामुळे छोट्या शेतकऱ्यांना चांगले उत्पन्न मिळते.
जाफ्राबादी म्हैस
जाफ्राबादी जातीची म्हशी दुग्ध व्यवसायाशी निगडित शेतकऱ्यांची पहिली पसंती जाफ्राबादी म्हशीला आहे. त्याची शारीरिक रचना खूप मजबूत आहे.
याच्या दुधातही 8 टक्के फॅट असते. ज्यामुळे तुमचे शरीरही मजबूत होईल. गुजरातच्या गीर जंगलातील असल्यामुळे तिला गीर म्हैस म्हणूनही ओळखले जाते. जाफ्राबादी म्हशी एका वर्षात १८०० ते २९०० लिटर दूध देते.
मेहसाणा म्हैस
मेहसाणा जातीची उत्पत्ती मुर्राह आणि सुर्ती यांच्या संकरित प्रजननातून झाली आहे. ही म्हैस मुख्यतः गुजरातमधील मेहसाणा जिल्ह्यात आढळते. मेहसाणा जिल्ह्यात मूळ असल्यामुळे तिला मेहसाणा म्हैस म्हणतात.
ही जात उत्तम दूध उत्पादनासाठीही प्रसिद्ध आहे. म्हशीची ही जात अतिशय शांत स्वभावाची आहे. मेहसाणा म्हशीच्या दुधात सुमारे ७% फॅट असते. दुग्धोत्पादनाच्या बाबतीत मेहसाणा वर्षभरात १८०० ते २००० लिटर दूध देते.
भदावरी म्हैस
म्हशीची भदावरी जात ही जगातील सर्वात अनोखी जात मानली जाते. कारण इतर जातींच्या तुलनेत याच्या दुधात चरबीचे प्रमाण सर्वाधिक असते.
हे प्रामुख्याने चंबळ, बेटवा आणि यमुना नदीलगतच्या भागात पाळले जाते. हे उत्तर प्रदेशातील भदावरी तहसीलच्या प्रदेशात आढळून येते. भदवरी म्हशी वर्षभरात 1600 ते 1800 लिटर दूध देते. याच्या दुधापासून उत्तम दर्जाचे तूप मिळते.
गोदावरी म्हैस
गोदावरी म्हशीची जात आंध्र प्रदेशातील गोदावरी जिल्ह्याशी संबंधित असल्यामुळे या जातीला गोदावरी असे नाव देण्यात आले. ही जात उत्तम दर्जाचे दूध उत्पादन आणि चांगल्या प्रमाणात चरबीसाठीही प्रसिद्ध आहे.
इतर म्हशींच्या तुलनेत गोदावरी जातीची रोग प्रतिकारशक्ती जास्त असते. सुधारित जातीची ही म्हैस एका वर्षात सुमारे 2000 ते 2050 लिटर दूध देते.
नागपुरी म्हैस
नावाप्रमाणेच. म्हशींची ही जात नागपूर आणि महाराष्ट्राच्या लगतच्या भागात आढळते. या जातीचे वैशिष्ट्य म्हणजे ती कोणत्याही प्रकारच्या हवामानात किंवा वातावरणात सहज बसते.
नागपुरी जातीच्या म्हशी दुभत्या असतात, त्याचप्रमाणे या जातीच्या म्हशीही खूप मजबूत आणि शेतीच्या कामात मदत करणाऱ्या असतात. नागपुरी जातीची म्हशी एका वर्षात ७६० ते १५०० लिटर दूध देते.
संभळपुरी म्हैस
ओडिशातील संबलपूर आणि लगतच्या भागात आढळल्यामुळे तिला संबलपुरी म्हैस म्हणतात. मोठे कपाळ व वक्र सिंह असलेली ही म्हैस दुग्धोत्पादनाच्या दृष्टीने अधिक चांगली आहे.
संबळपुरी जातीची म्हैस वर्षभरात २३०० ते २७०० लिटर दूध देते. इतकंच नाही तर या जातीच्या म्हशीही खूप मजबूत आणि मेहनती आहेत.
निली-रवी म्हैस
निली-रवी म्हैस ही पंजाबमधील सर्वात लोकप्रिय जात मानली जाते. फिरोजपूर आणि लगतच्या परिसरात या जातीच्या म्हशींचे संगोपन केले जात आहे.
नीली आणि रवी या दोन वेगवेगळ्या जाती असल्या तरी क्रॉस ब्रीडिंगमुळे त्यांच्यातील गुणांची सरमिसळ झाली. म्हशीच्या या जातीला पंच कल्याणी असेही म्हणतात. रोग प्रतिकारशक्ती चांगली असलेली ही म्हैस वर्षभरात २५०० ते ५००० लिटर दूध देते.
तोडा म्हैस
तोडा ही जात प्रामुख्याने दक्षिण भारतातील टोडा जमातीशी संबंधित आहे. तामिळनाडूच्या निलगिरी टेकड्या हे त्याचे उगमस्थान आहे.
तोडा जातीची मजबूत म्हैस वर्षभरात ५ हजार लिटरपर्यंत दूध देते. तोडा जातीच्या म्हशीच्या संगोपनात विशेष काळजी घेणे आवश्यक आहे.
सातकणरा म्हैस
सातकनारा जातीची म्हैस ही दक्षिण भारतातील मुर्राह म्हैस म्हणून ओळखली जाते. ही प्रामुख्याने समुद्रकिनाऱ्यालगतच्या भागात आढळते.
मुर्राह जातीप्रमाणेच त्याची दूध उत्पादन क्षमताही कमालीची आहे. सातकणरा म्हैस एका वर्षात ८०० ते १२०० लिटर दूध देते.
