भंडारदरा : अकोले तालुक्यातील भंडारदरा परिसरातील कळसूबाई-हरिश्चंद्रगड अभयारण्यात करवंदाची वेळ पुन्हा आली आहे. उन्हाळा सुरू होताच या डोंगराळ भागात करवंदे पिकायला लागतात आणि बाजारपेठेत ‘डोंगरची काळी मैना’ म्हणून प्रसिद्ध असलेला हा रानमेवा दाखल होतो.
करवंद हा फक्त चविष्ट रानमेवा नसून, आदिवासी समाजाच्या उपजीविकेचा एक महत्त्वाचा आधारसुद्धा आहे. मात्र, दुर्दैवाची बाब म्हणजे, व्यापाऱ्यांकडून या करवंदांना मिळणारा दर फारच कमी आहे.
करवंदाचे झाड डोंगराच्या कुशीत आढळणाऱ्या काटेरी जाळ्यांनी व्यापलेलं असतं. चैत्र महिन्यात फुलं येतात आणि त्यानंतर करवंदाची फळं लगडायला लागतात. पिकल्यावर काळ्या रंगाची, सौंदर्य आणि स्वादाने भरलेली ही फळं उन्हाळ्यात मनाला गारवा देतात. करवंदे आंबट-गोड चव, थोडीशी कुरकुरीत रचना आणि थेट निसर्गातून मिळणारा अनुभव देतात. हीच त्यांची खासियत आहे.
पहाटे लवकर उठून आदिवासी बांधव करवंद तोडण्यासाठी जंगलात पायपीट करतात. पाठीवर घमेलं, हातात काठी आणि डोक्यावर सावली देणारा रूमाल — ही त्यांची ठरलेली तयारी. जमा केलेली करवंदे बाजारात नेतात आणि स्थानिक व शहरी ग्राहकांना विकतात. पूर्वी ही विक्री शाळकरी मुलं करत असत. करवंद विक्रीतून मिळणाऱ्या पैशातून ते वह्या, पुस्तके, शालेय साहित्य खरेदी करत. पण मागील काही वर्षांपासून मोबाईलच्या आहारी गेलेल्या या मुलांचा बाजारपेठेतील सहभाग कमी झालाय, ही चिंतेची बाब आहे.
घाटघर, साम्रद, रतनवाडी, उडदावणे अशा भागांमध्ये काही व्यापारी करवंद खरेदीसाठी येतात. मात्र, ते या करवंदांना योग्य दर न देता फारच कमी किंमतीत खरेदी करतात. त्यामुळे हा उपजीविकेचा स्रोत आदिवासींसाठी कमी फायदेशीर ठरतो आहे. निसर्गाच्या कुशीत मिळणारा अमूल्य मेवा बाजारात कवडीमोल होतो आहे, हे दुर्दैवी वास्तव.
आरोग्याच्या दृष्टीनेही करवंद अत्यंत उपयुक्त आहे. हे फळ ‘बेरी’ वर्गात मोडतं आणि त्यात अँटीऑक्सिडंट्स, लोह, कॅल्शियम, आणि रोग प्रतिकारशक्ती वाढवणारे घटक भरपूर प्रमाणात असतात. त्यामुळे उन्हाळ्यात शरीराला थंडावा देण्याबरोबरच, आरोग्य टिकवण्यासाठीही उपयोगी ठरतं. फळ नाशवंत असल्याने लगेच खाल्लं पाहिजे, पण त्याचं लोणचं आणि मुरब्बा करून दीर्घकाळ टिकवता येतं.
