Ahilyanagar News: अकोले- तालुक्यातील भंडारदरा धरणाला यंदा १०० वर्षे पूर्ण होत आहेत. १९२६ साली ब्रिटिशांनी बांधलेले हे धरण आजही आपल्या मजबूत बांधकामाने आणि निसर्गसौंदर्याने सर्वांचे लक्ष वेधून घेते. अवघ्या ८४ लाख रुपये खर्चात उभारलेले हे धरण स्थापत्य शास्त्राचा एक अनमोल ठेवा आहे. शेतीसाठी पाणीपुरवठा आणि नंतर गूळ-चुन्याच्या साहाय्याने दगडात रचलेली ही भव्य रचना आजही तितकीच ताठ उभी आहे. सह्याद्रीच्या काळ्या पाषाणावर उभे असलेले हे धरण आणि त्याच्या परिसरातील रंधा धबधबा, अम्ब्रेला फॉल यांनी केवळ शेतकऱ्यांच्याच नव्हे, तर चित्रपटसृष्टी आणि पर्यटकांच्याही मनात स्थान मिळवले आहे.
भंडारदरा धरणाचा ऐतिहासिक प्रवास
भंडारदरा धरणाची कहाणी १८७५ पासून सुरू होते, जेव्हा श्रीरामपूर-राहाता भागात शेतीसाठी कालवे बांधण्यात आले. या कालव्यांना पाणीपुरवठा व्हावा म्हणून १८८५ मध्ये संगमनेर तालुक्यातील ओझर येथे पिकअप वॉल बांधला गेला. १९०५ मध्ये धरणाच्या जागेचे सर्वेक्षण झाले आणि १९१० मध्ये भंडारदरा धरणाच्या कामाला सुरुवात झाली. त्यावेळी आधुनिक साधने कमी असतानाही अवघ्या १६ वर्षांत १९२६ मध्ये हे धरण पूर्ण झाले. त्याला तेव्हा ‘विल्सन डॅम’ असे नाव देण्यात आले. १० हजार ८६ दशलक्ष घनफूट पाणी साठवण क्षमता असलेल्या या धरणाच्या भिंतीची उंची २७८ फूट आहे, आणि त्यासाठी केवळ ८४ लाख १४ हजार १८८ रुपये खर्च झाले. ४७ चौरस किलोमीटर पाणलोट क्षेत्र असलेल्या या धरणाने शेतीसाठी पाण्याची सोय केली आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेला बळ दिले.
धरणाचे बांधकाम आणि बळकटीकरण
भंडारदरा धरणाची रचना ‘आधी कालवे, मग धरण’ अशा अनोख्या पद्धतीने झाली. ओझर येथील बंधाऱ्यापासून डावा कालवा ७६ किलोमीटर आणि उजवा कालवा ५३ किलोमीटर लांबीचा आहे, ज्यामुळे २३ हजार ७७ हेक्टर जमिनीला सिंचनाचा लाभ मिळतो. १९७३ मध्ये धरणाच्या भिंतीचे बळकटीकरण करण्यात आले. यासाठी १३१ बोअर घेऊन त्यात शिसे ओतण्यात आले, ज्यामुळे भिंतीची दाब सहन करण्याची क्षमता ५४० टनांनी वाढली. तसेच १९४ बोअर घेऊन २१० टन वजनाच्या आणि १० हजार ५५३ फूट लांबीच्या प्री-स्ट्रेस केबल्स टाकण्यात आल्या. १४ बटरेस आणि स्पील वे गेट बसवण्यात आले, ज्यामुळे प्रति सेकंद ५३ हजार क्युसेक पुराचे पाणी वाहून जाऊ शकते. सह्याद्रीच्या काळ्या बेसॉल्ट खडकावर उभे असलेले हे धरण ८५ मीटर उंचीचे आहे आणि ११०३९ दशलक्ष घनफूट पाणी साठवते.
स्थापत्य शास्त्राचा चमत्कार
भंडारदरा धरणाचे बांधकाम हे स्थापत्य शास्त्राचा एक चमत्कार आहे. स्वित्झर्लंडमधील व्हॉल्व्ह्स आणि गूळ-चुन्याचा वापर करून बांधलेल्या या धरणाच्या खडकाची दाब सहन करण्याची क्षमता ७ हजार मेट्रिक टन आहे. धरणाच्या बुडीत पाणलोट क्षेत्र २१ किलोमीटर लांब आहे, आणि पाण्याचा ६० टक्के दाब जवळच्या टेकडीवर स्थिरावतो, तर केवळ ४० टक्के दाब भिंतीवर येतो. या अभियांत्रिकी तंत्रामुळे धरणाची मजबुती टिकून आहे. कोकणात पाणी वाहून जाऊ नये म्हणून ब्रिटिशांनी साम्रदजवळ ३५० मीटर लांबीचा सॅडल डॅमही बांधला. या सर्व वैशिष्ट्यांमुळे भंडारदरा धरण आजही अभियांत्रिकीचा एक उत्कृष्ट नमुना मानला जातो.
चित्रपटसृष्टी आणि पर्यटनाचे आकर्षण
भंडारदरा धरण आणि त्याच्या परिसरातील रंधा धबधबा, अम्ब्रेला फॉल यांनी चित्रपटसृष्टीतही आपली छाप पाडली आहे. १९४० पासून आतापर्यंत १०४ चित्रपटांचे आणि ३९ गाण्यांचे चित्रीकरण या परिसरात झाले आहे. १९८५ मधील ‘राम तेरी गंगा मैली’ या चित्रपटातील ‘तुझे बुलाये ये मेरी बाहे’ हे गीत अम्ब्रेला फॉलजवळ चित्रित झाले, आणि यातून अभिनेत्री मंदाकिनी प्रसिद्धीझोतात आली. मराठी चित्रपट ‘भिंगरी’ मधील ‘सजनी ग भूललो मी, काय जादू झाली’ हे सुषमा शिरोमणी आणि विक्रम गोखले यांचे गीतही धरणाच्या बागेत चित्रित झाले. ‘कुर्बान’, ‘प्रेम’ आणि ‘ये धरती चाँद सितारे’ यांसारखी गाणी रंधा धबधब्याजवळ चित्रित झाली आहेत. या सौंदर्यामुळे भंडारदरा पर्यटकांचेही आवडते ठिकाण बनले आहे.
भंडारदऱ्याचे महत्त्व
भंडारदरा धरणाने गेल्या १०० वर्षांत शेती, पर्यटन आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेला मोठा आधार दिला आहे. त्याची मजबुती आणि अभियांत्रिकी आजही अभ्यासाचा विषय आहे. मात्र, धरणाच्या दीर्घकालीन देखभालीसाठी आणि पाणलोट क्षेत्राच्या संरक्षणासाठी प्रशासनाने विशेष लक्ष देण्याची गरज आहे. याशिवाय, पर्यटनाला चालना देण्यासाठी या परिसरात पायाभूत सुविधा वाढवणे आणि पर्यावरणाचे संतुलन राखणे महत्त्वाचे आहे. भंडारदरा धरण हे केवळ एक बांधकाम नाही, तर अकोले तालुक्याच्या समृद्धीचे आणि ब्रिटिशकालीन स्थापत्य शास्त्राचे प्रतीक आहे.
