Soybean Farming :- नमस्कार शेतकरी मित्रानो देशाच्या एकूण खाद्यतेलाच्या उत्पादनात सोयाबीनचा सध्या एकूण 22 टक्के वाटा आहे. खाद्यतेलाच्या उत्पादनात स्वयंपूर्ण होण्याचे आव्हान पेलण्याची कमाल क्षमता सोयाबीनमध्ये असल्याचे कृषी तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे. परंतु, कमी उत्पादकता हे या मार्गात मोठे आव्हान आहे.
सोयाबीन देशासाठी महत्त्वाचे का आहे ?
सध्या देशातील एकूण तेलबिया पिकांमध्ये सोयाबीनचा वाटा ४२ टक्के आणि खाद्यतेलाच्या एकूण उत्पादनात २२ टक्के आहे. लोकसंख्येच्या वाढीसह खाद्यतेलाची मागणी वाढत आहे आणि 40% मागणी विविध तेलबिया पिकांद्वारे पूर्ण केली जात आहे. खाद्यतेलाची उर्वरित 60 टक्के मागणी आयातीद्वारे भागवली जाते. खाद्यतेलाच्या आयातीच्या खर्चामुळे आपल्या परकीय चलनावर मोठा परिणाम झाला आहे.
सर्व तेलबिया पिकांपैकी सोयाबीन हे असे पीक आहे ज्यात खाद्यतेलाच्या उत्पादनात स्वयंपूर्णतेचे आव्हान पेलण्याची सर्वाधिक क्षमता आहे. डॉ. सिंग यांच्या मते, सोयाबीन हे भारतातील तसेच जगाचे महत्त्वाचे तेलबिया पीक आहे. भारतात 60 च्या दशकापासून त्याची व्यावसायिक लागवड सुरू झाली.
देशातील प्रमुख तेलबिया पीक असलेल्या सोयाबीनच्या उत्पादनात मध्य प्रदेशने आता प्रथम क्रमांकाचा मुकुट गमावला आहे. आता महाराष्ट्र सोयाबीन उत्पादनात नंबर वन झाला आहे. मध्यप्रदेश हा बराच काळ सोयाबीनचा सर्वात मोठा उत्पादक होता. असे असूनही प्रति हेक्टर उत्पादकतेच्या बाबतीत केवळ महाराष्ट्रच पुढे होता. पण आता एकूण उत्पादन वाटा आणि उत्पादकता या दोन्ही बाबतीत महाराष्ट्र अव्वल ठरला आहे.
कृषी खर्च आणि किंमत आयोगाच्या अहवालात ही बाब समोर आली आहे. देशाच्या एकूण सोयाबीन उत्पादनात महाराष्ट्राचा वाटा आता ४५.३५ टक्क्यांवर गेला आहे, तर मध्य प्रदेशचा वाटा आता केवळ ३९.८३ टक्के आहे. हा आकडा 2021-22 चा आहे. 2017-18 मध्ये एकूण सोयाबीन उत्पादनात मध्य प्रदेशचा वाटा 53.68 टक्के होता आणि महाराष्ट्राचा वाटा केवळ 33.51 टक्के होता.
उत्पादकता भारताच्या खूप मागे आहे
कमी पीक उत्पादकता हे भारतातील सोयाबीन संशोधकांसमोरचे मोठे आव्हान आहे. खुद्द सोयाबीन संशोधन संस्थेनेही ही वस्तुस्थिती मान्य केली आहे. हे आव्हान पेलण्यात तो व्यस्त आहे. या वस्तुस्थितीची पुष्टी आकडेवारीवरून होते. अमेरिका उत्पादनात पहिल्या क्रमांकावर आहे.
फूड अँड अॅग्रिकल्चर ऑर्गनायझेशन (FAO) नुसार, 2016 मध्ये अमेरिकेत प्रति हेक्टर 3501 किलो सोयाबीनचे उत्पादन झाले. भारतात त्याची प्रति हेक्टर उत्पादकता फक्त १२१८ किलो होती. अर्जेंटिनामध्ये सोयाबीनची सरासरी उत्पादकता 3015 किलो प्रति हेक्टर होती. त्यावेळी जगात सोयाबीनची सरासरी उत्पादकता 2756 किलो प्रति हेक्टर होती. उत्पादकतेच्या बाबतीत, भारतातील इतर राज्यांच्या तुलनेत महाराष्ट्राची स्थिती चांगली आहे.
सोयाबीन उत्पादनात महाराष्ट्र कसा पुढे आला ?
महाराष्ट्रातील शेतकरी आता कापसाची लागवड कमी करून सोयाबीन वाढवत आहेत. कारण सोयाबीनची किंमत कमी आहे. आता भावही चांगला मिळत आहे. सोयाबीन 100 दिवसात तर कापूस 150 दिवसात पक्व होतो. हे कमी पाण्याचे पीक आहे, त्यामुळे ते महाराष्ट्रासाठी योग्य आहे. कारण महाराष्ट्र जलसंकटाला तोंड देत आहे.
मध्य प्रदेश का गेला मागे ?
मध्य प्रदेशात सोयाबीनच्या लागवडीमुळे शेतकरी निराश झाले आहेत, ते हळूहळू ते सोडत आहेत. कारण तिथे कमी वेळात जास्त पाऊस पडतो. त्यामुळे पिकाचे मोठे नुकसान झाले आहे. सोयाबीनचे उत्पादन घेणाऱ्या मध्य प्रदेशातील विदिशा, सिहोर, खरगोन, खंडवा, नर्मदापुरम, इंदूर, धार, रतलाम, उज्जैन, हरदा, बैतूल आणि मंदसौर या जिल्ह्यांमध्ये कधी दीर्घकाळ तर कधी कमी पाऊस पडतो, असे कृषी शास्त्रज्ञ सांगतात. त्यामुळे याच्या लागवडीमुळे शेतकऱ्यांचे नुकसान होत असून क्षेत्र कमी होत आहे.
किती उत्पादन होत आहे?
एका संशोधन संस्थेच्या मते, 2022-23 मध्ये भारतात 12.07 दशलक्ष हेक्टरमध्ये सोयाबीनची लागवड झाली होती. तर उत्पादन १३.९८ दशलक्ष होते. सरासरी उत्पादन 1158 किलो प्रति हेक्टर होते. हे खरीप हंगामातील मुख्य पीक आहे. मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र, राजस्थान, छत्तीसगड, उत्तर कर्नाटक, गुजरात आणि उत्तर तेलंगणा येथे त्याची लागवड केली जाते. प्रथिने आणि तेलाच्या मुबलकतेमुळे, सोयाबीन हे जगभरातील खाद्यतेल आणि पौष्टिक अन्नाचा एक महत्त्वाचा स्त्रोत आहे.
मध्य प्रदेशात हेक्टरी उत्पादन 11 ते 11.5 क्विंटल प्रति हेक्टर आहे. तर महाराष्ट्रात ते 14 ते 15 क्विंटल प्रति हेक्टर आहे. म्हणजेच मध्य प्रदेशातील लोकांपेक्षा महाराष्ट्रातील लोक सोयाबीन लागवडीत अधिक प्रगत आहेत. कमी जमिनीत जास्त उत्पादन करण्याचे कौशल्य त्यांना अवगत आहे.
