Income Tax Exemptions : आपल्या देशात प्रत्येक करदात्याला आपलं कर दायित्व कमी करायचं असतं, आणि यासाठी योग्य गुंतवणूक आणि करमुक्त उत्पन्न स्रोतांची माहिती असणं खूप महत्त्वाचं आहे. भारताच्या आयकर कायद्यांतर्गत काही उत्पन्न स्रोत असे आहेत, ज्यांवर पूर्णपणे किंवा ठराविक मर्यादेपर्यंत कोणताही आयकर लागत नाही. आयकर रिटर्न (ITR) दाखल करण्यापूर्वी या स्रोतांची माहिती असल्यास तुम्ही तुमचं कर नियोजन अधिक चांगल्या पद्धतीने करू शकता. खालील 10 उत्पन्न स्रोतांवर आयकराची कोणतीही जबाबदारी नाही, किंवा त्यांना विशेष सूट मिळते. या प्रत्येक स्रोताबद्दल सविस्तर जाणून घेऊया, जेणेकरून तुम्ही तुमच्या कर दायित्वाचा बोजा कमी करू शकाल.
1. शेतीतून मिळणारं उत्पन्न
भारतात शेती हा अर्थव्यवस्थेचा पाया आहे, आणि त्यामुळे आयकर कायद्याच्या कलम 10(1) अंतर्गत शेतीतून मिळणारं उत्पन्न पूर्णपणे करमुक्त आहे. यामध्ये पिकं, फळं, भाजीपाला, किंवा इतर शेती उत्पादनांच्या विक्रीतून मिळणारी रक्कम समाविष्ट आहे. तथापि, हे उत्पन्न थेट शेतीच्या कामातून (जसं की लागवड, कापणी) मिळालेलं असावं. उदाहरणार्थ, जर तुम्ही शेतीच्या जमिनीवर धान किंवा गहू विकले, तर त्यावर कर लागणार नाही. पण, जर तुम्ही शेतीशी संबंधित व्यवसाय (जसं की दूध डेअरी किंवा पोल्ट्री) करता, तर त्यातून मिळणारं उत्पन्न करपात्र असू शकतं. ITR दाखल करताना शेतीचं उत्पन्न “करमुक्त उत्पन्न” अंतर्गत दाखवावं लागतं, विशेषतः जर तुमचं एकूण उत्पन्न करमर्यादेपेक्षा जास्त असेल. जर शेतीचं उत्पन्न ₹5,000 पेक्षा जास्त असेल, तर ITR-2 दाखल करावं लागेल; अन्यथा ITR-1 पुरेसं आहे.
2. ज्येष्ठ नागरिक बचत योजनेची मूळ रक्कम
ज्येष्ठ नागरिक बचत योजना (Senior Citizens Savings Scheme – SCSS) ही 60 वर्षांवरील व्यक्तींसाठी एक सुरक्षित गुंतवणूक आहे. या योजनेत गुंतवलेली मूळ रक्कम पूर्णपणे करमुक्त आहे, म्हणजेच तुम्ही जे पैसे गुंतवता, त्यावर कोणताही कर लागत नाही. तथापि, या योजनेतून मिळणारं व्याज करपात्र आहे, पण ज्येष्ठ नागरिकांना आयकर कायद्याच्या कलम 80TTB अंतर्गत ₹50,000 पर्यंतच्या व्याजावर सूट मिळते. उदाहरणार्थ, जर तुम्ही SCSS मध्ये ₹15 लाख गुंतवले आणि त्यावर ₹1.2 लाख वार्षिक व्याज मिळालं, तर ₹50,000 पर्यंतचं व्याज करमुक्त असेल. ITR दाखल करताना व्याजाचं उत्पन्न “इतर स्रोतांतून उत्पन्न” अंतर्गत दाखवावं आणि 80TTB अंतर्गत सूट मागावी. ही योजना ज्येष्ठ नागरिकांसाठी आर्थिक स्थैर्य आणि कर बचतीचा चांगला पर्याय आहे.
3. दीर्घकालीन भांडवली नफा (LTCG)
इक्विटी शेअर्स आणि इक्विटी-केंद्रित म्युच्युअल फंडांमधून मिळणारा दीर्घकालीन भांडवली नफा (Long Term Capital Gain – LTCG) आयकर कायद्याच्या कलम 112A अंतर्गत मर्यादेपर्यंत करमुक्त आहे. जर तुम्ही शेअर्स किंवा म्युच्युअल फंड 12 महिन्यांपेक्षा जास्त काळ ठेवले आणि त्यांच्या विक्रीतून नफा मिळाला, तर एका आर्थिक वर्षात ₹1 लाखापर्यंतचा नफा करमुक्त आहे. यापेक्षा जास्त नफ्यावर 10% कर (सुरक्षा आणि शिक्षण उपकरासह) लागतो. उदाहरणार्थ, जर तुम्ही ₹2 लाखांचा LTCG कमावला, तर ₹1 लाख करमुक्त असेल आणि उरलेल्या ₹1 लाखावर 10% कर लागेल. डेट म्युच्युअल फंडांवरील LTCG मात्र पूर्णपणे करपात्र आहे. ITR मध्ये LTCG “भांडवली नफा” अंतर्गत दाखवावा आणि ₹1 लाखापर्यंतचा नफा करमुक्त म्हणून नमूद करावा. ही सूट शेअर मार्केटमधील गुंतवणूकदारांसाठी मोठा फायदा आहे.
4. परदेशी सेवांसाठी मिळणारा भत्ता
भारत सरकारच्या कर्मचाऱ्यांना परदेशात सेवा दिल्याबद्दल मिळणारा भत्ता आयकर कायद्याच्या कलम 10(7) अंतर्गत पूर्णपणे करमुक्त आहे. यामध्ये परराष्ट्र मंत्रालयातील कर्मचारी किंवा परदेशातील भारतीय दूतावासात काम करणाऱ्या अधिकाऱ्यांना मिळणारे भत्ते समाविष्ट आहेत. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या सरकारी कर्मचाऱ्याला परदेशात पोस्टिंग दरम्यान दैनंदिन खर्चासाठी भत्ता मिळत असेल, तर त्यावर कोणताही कर लागणार नाही. ही सूट फक्त सरकारी कर्मचाऱ्यांनाच लागू आहे आणि खाजगी क्षेत्रातील कर्मचाऱ्यांना याचा लाभ मिळत नाही. ITR दाखल करताना हा भत्ता “करमुक्त उत्पन्न” अंतर्गत नमूद करावा, जेणेकरून कर गणनेत त्याचा समावेश होणार नाही.
5. ग्रॅच्युइटीमधून मिळणारी रक्कम
ग्रॅच्युइटी ही कर्मचाऱ्यांना त्यांच्या दीर्घकालीन सेवेचा मोबदला म्हणून मिळणारी रक्कम आहे, आणि ती मर्यादेपर्यंत करमुक्त आहे. सरकारी कर्मचाऱ्यांसाठी संपूर्ण ग्रॅच्युइटी आयकर कायद्याच्या कलम 10(10) अंतर्गत करमुक्त आहे. खाजगी क्षेत्रातील कर्मचाऱ्यांसाठी, खालीलपैकी कमी रक्कम करमुक्त आहे: ₹20 लाख, प्रत्यक्ष मिळालेली ग्रॅच्युइटी, किंवा 15/26 x शेवटचं मासिक पगार x पूर्ण वर्षांची सेवा. उदाहरणार्थ, जर तुम्हाला ₹25 लाख ग्रॅच्युइटी मिळाली आणि गणनेनुसार तुमची करमुक्त मर्यादा ₹15 लाख आहे, तर ₹15 लाख करमुक्त आणि उरलेले ₹10 लाख करपात्र असेल. ITR मध्ये करमुक्त ग्रॅच्युइटी “करमुक्त उत्पन्न” अंतर्गत दाखवावी, आणि जास्तीची रक्कम “पगारातून उत्पन्न” अंतर्गत नमूद करावी.
6. स्वेच्छा निवृत्ती (VRS) रक्कम
स्वेच्छा निवृत्ती योजनेतून (Voluntary Retirement Scheme – VRS) मिळणारी रक्कम आयकर कायद्याच्या कलम 10(10C) अंतर्गत ₹5 लाखांपर्यंत करमुक्त आहे. ही सूट सार्वजनिक किंवा खाजगी क्षेत्रातील कर्मचाऱ्यांना लागू आहे, बशर्ते VRS योजना कायद्याच्या नियमांनुसार पात्र असेल. उदाहरणार्थ, जर तुम्हाला VRS अंत Somerset ₹7 लाख मिळाले, तर ₹5 लाख करमुक्त आणि उरलेले ₹2 लाख करपात्र असेल. ही सूट कर्मचाऱ्याला त्याच्या करिअरमध्ये फक्त एकदाच मिळते. ITR मध्ये ₹5 लाखांपर्यंतची रक्कम “करमुक्त उत्पन्न” अंतर्गत दाखवावी, आणि जास्तीची रक्कम करपात्र म्हणून नमूद करावी. ही सुविधा कर्मचाऱ्यांना निवृत्तीच्या वेळी आर्थिक आधार देते.
7. बचत खात्याचं व्याज
बचत खात्यांमधून मिळणारं व्याज आयकर कायद्याच्या कलम 80TTA अंतर्गत ₹10,000 पर्यंत करमुक्त आहे. ही सूट व्यक्ती आणि हिंदू अविभक्त कुटुंबांना (HUF) लागू आहे. ज्येष्ठ नागरिकांसाठी कलम 80TTB अंतर्गत ₹50,000 पर्यंतचं व्याज करमुक्त आहे. उदाहरणार्थ, जर तुमच्या दोन बचत खात्यांमधून ₹8,000 आणि ₹4,000 व्याज मिळालं, तर ₹10,000 पर्यंतचं व्याज करमुक्त असेल, आणि ₹2,000 करपात्र असेल. ITR मध्ये व्याज “इतर स्रोतांतून उत्पन्न” अंतर्गत दाखवावं आणि 80TTA किंवा 80TTB अंतर्गत सूट मागावी. ही सूट छोट्या बचतींवर कराचा बोजा कमी करते.
8. भागीदारी फर्ममधील नफ्याचा हिस्सा
भागीदारी फर्ममधील (Partnership Firm) भागीदाराचा नफ्याचा हिस्सा आयकर कायद्याच्या कलम 10(2A) अंतर्गत पूर्णपणे करमुक्त आहे. याचा अर्थ, फर्मच्या नफ्यातून तुम्हाला मिळणारा हिस्सा कराच्या कक्षेत येत नाही. तथापि, जर तुम्ही फर्ममधून पगार, व्याज, किंवा इतर मोबदला घेत असाल, तर ते उत्पन्न करपात्र आहे. उदाहरणार्थ, जर तुमच्या फर्मने ₹10 लाख नफा कमावला आणि तुमचा हिस्सा ₹3 लाख आहे, तर ही रक्कम करमुक्त असेल. ITR मध्ये हा हिस्सा “करमुक्त उत्पन्न” अंतर्गत दाखवावा, आणि इतर उत्पन्न (जसं की पगार) “व्यवसाय किंवा व्यवसायातून उत्पन्न” अंतर्गत नमूद करावं.
9. शिष्यवृत्ती आणि पुरस्कार
शैक्षणिक शिष्यवृत्ती, संशोधनासाठी मिळणारी फेलोशिप, किंवा पुरस्कार (जसं की क्रीडा, कला, किंवा शैक्षणिक पुरस्कार) आयकर कायद्याच्या कलम 10(16) आणि 10(17A) अंतर्गत पूर्णपणे करमुक्त आहेत. यामध्ये रक्कम कितीही असली, तरी कर लागत नाही. उदाहरणार्थ, जर तुम्हाला विद्यापीठाकडून ₹5 लाख शिष्यवृत्ती किंवा सरकारकडून ₹2 लाख पुरस्कार मिळाला, तर तो करमुक्त असेल. तथापि, जर पुरस्कार रोख रकमेऐवजी वस्तू स्वरूपात असेल (जसं की कार), तर त्याची बाजार किंमत करपात्र असू शकते. ITR मध्ये ही रक्कम “करमुक्त उत्पन्न” अंतर्गत दाखवावी.
10. भविष्य निर्वाह निधी आणि निवृत्ती निधी
प्रोव्हिडंट फंड (PF), पब्लिक प्रोव्हिडंट फंड (PPF), आणि मान्यताप्राप्त निवृत्ती निधीतून मिळणारं उत्पन्न आयकर कायद्याच्या कलम 10(11), 10(12), आणि 10(13) अंतर्गत करमुक्त आहे. यामध्ये मूळ रक्कम, व्याज, आणि परिपक्वतेवर मिळणारी रक्कम समाविष्ट आहे. उदाहरणार्थ, जर तुमच्या PPF खात्यातून ₹15 लाख परिपक्वता रक्कम मिळाली, तर ती पूर्णपणे करमुक्त असेल. तथापि, जर तुम्ही PF मधून 5 वर्षांपूर्वी पैसे काढले, तर त्यावर कर लागू शकतो. ITR मध्ये ही रक्कम “करमुक्त उत्पन्न” अंतर्गत दाखवावी, जेणेकरून कर गणनेत त्याचा समावेश होणार नाही.
वरील 10 उत्पन्न स्रोत करमुक्त असल्याने तुम्ही तुमचं कर नियोजन अधिक प्रभावीपणे करू शकता. शेती, ग्रॅच्युइटी, PPF, आणि शिष्यवृत्ती यांसारख्या स्रोतांचा वापर करून तुम्ही कराचा बोजा कमी करू शकता. ITR दाखल करताना या उत्पन्नांना “करमुक्त उत्पन्न” अंतर्गत योग्यरित्या नमूद करा आणि आवश्यक कागदपत्रं (जसं की व्याज प्रमाणपत्र, शिष्यवृत्ती पत्र) तयार ठेवा. तुमच्या कर सल्लागाराशी चर्चा करून या सूटांचा जास्तीत जास्त फायदा घ्या, जेणेकरून तुम्ही तुमच्या आर्थिक उद्दिष्टांपर्यंत लवकर पोहोचू शकाल.