Nano Fertilisers : शेती हा भारताच्या अर्थव्यवस्थेचा कणा आहे, आणि शेतकऱ्यांना कमी खर्चात अधिक उत्पादन मिळवण्यासाठी नावीन्यपूर्ण तंत्रज्ञानाची गरज आहे. इंडियन फार्मर्स फर्टिलायझर को-ऑपरेटिव्ह लिमिटेड (इफ्को) ने नॅनो खतांच्या माध्यमातून शेती क्षेत्रात क्रांती घडवण्याचा प्रयत्न केला आहे. नाशिक जिल्ह्यातील निफाड येथे २ मे २०२५ रोजी आयोजित “नॅनो खते, द्राक्ष व कांदा पीक परिसंवाद” या कार्यक्रमात इफ्कोचे संचालक विवेक कोल्हे यांनी नॅनो खतांचे महत्त्व आणि त्यांचा शेतीवरील सकारात्मक परिणाम यावर सविस्तर माहिती दिली.
या कार्यक्रमात अप्पर जिल्हाधिकारी बाबासाहेब पारधे यांनी अध्यक्षस्थान भूषवले, तर संचालक साधना जाधव प्रमुख पाहुणे म्हणून उपस्थित होत्या. नॅनो खतांच्या वापरामुळे शेतकऱ्यांना कमी खर्चात, पर्यावरणपूरक पद्धतीने अधिक उत्पादन मिळवणे शक्य होत आहे, आणि यामुळे शेती क्षेत्रात नव्या संधी निर्माण होत आहेत.
विवेक कोल्हे यांनी आपल्या भाषणात नॅनो खतांच्या वैशिष्ट्यांवर प्रकाश टाकला. त्यांनी सांगितले की, नॅनो खते ही एक अशी नावीन्यपूर्ण संकल्पना आहे, जी शेतकऱ्यांना खिशातून खते नेऊन शेती करण्याची सुविधा देते. पारंपरिक खतांच्या तुलनेत नॅनो खते कमी प्रमाणात लागतात, आणि त्यांचा ९० टक्क्यांहून अधिक पोषक द्रव्यांचा फायदा थेट पिकांना मिळतो. यामुळे पाणी आणि मृदा प्रदूषणाचे प्रमाण लक्षणीयरीत्या कमी होते.
नॅनो यूरिया आणि नॅनो डीएपी (DAP) यांसारख्या खतांचा वापर केल्याने पिकांची वाढ जलद होऊन उत्पादनात १०-१५ टक्क्यांनी वाढ होऊ शकते. याशिवाय, नॅनो खतांचा वापर पर्यावरणपूरक असल्याने मातीची सुपीकता दीर्घकाळ टिकून राहते. कोल्हे यांनी नमूद केले की, सुरुवातीला नॅनो खतांना कमी प्रतिसाद मिळाला, परंतु शेतकऱ्यांनी प्रत्यक्ष अनुभव घेतल्यानंतर आणि त्यावर विश्वास ठेवल्यानंतर आता त्यांची मागणी झपाट्याने वाढत आहे.
नॅनो खतांचे जागतिक स्तरावरील महत्त्व अधोरेखित करताना कोल्हे यांनी सांगितले की, अमेरिका, ब्राझील आणि नेपाळ यांसारख्या देशांमध्ये नॅनो खतांची निर्यात होत आहे. या देशांमध्ये शेतकरी आणि सरकारे नॅनो खतांच्या फायद्यांबाबत जागरूक झाले असून, त्यांची मागणी सातत्याने वाढत आहे. भारतातही इफ्कोने नॅनो यूरिया, नॅनो डीएपी आणि नॅनो यूरिया प्लस यांसारख्या उत्पादनांद्वारे शेतकऱ्यांना सशक्त बनवण्याचा प्रयत्न केला आहे.
कोल्हे यांनी एक उदाहरण देत सांगितले की, नॅनो यूरिया प्लस मध्ये २० टक्के नायट्रोजन असते, जे पिकांच्या पानांद्वारे थेट शोषले जाते, ज्यामुळे पारंपरिक यूरियाच्या तुलनेत खताचा अपव्यय टाळला जातो. यामुळे शेतकऱ्यांचा खर्च कमी होतो आणि पर्यावरणाचे रक्षण होते.
इफ्को ही एकमेव खत कंपनी आहे, जी रासायनिक खतांचा वापर कमी करण्यासाठी आणि पर्यावरणपूरक पर्यायांना प्रोत्साहन देण्यासाठी सातत्याने प्रयत्न करत आहे. कोल्हे यांनी यावेळी कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा (AI) शेतीतील वापरावरही भाष्य केले. ते म्हणाले की, ऊस शेतीमध्ये कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर करून खतांचा आणि पाण्याचा वापर कमी केला जात आहे, आणि यामुळे उत्पादनात वाढ होऊन शेतकऱ्यांचा खर्चही कमी झाला आहे.
नाशिकसारख्या द्राक्ष आणि कांदा उत्पादनासाठी प्रसिद्ध असलेल्या भागात नॅनो खतांचा वापर विशेष फायदेशीर ठरत आहे. नॅनो खतांमुळे द्राक्षांच्या दर्जात सुधारणा होऊन निर्यातीला चालना मिळत आहे, तर कांदा पिकात रोगप्रतिकारक शक्ती वाढून उत्पादनात स्थिरता येत आहे.
या परिसंवादात उपस्थित सुभाष काटकर, शिवाजी आमले, संजय शेवाळे, यु. आर. तिजारे आणि डॉ. एम. एस. पोवार यांनीही शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन केले. त्यांनी नॅनो खतांचा वापर कसा करावा, किती प्रमाणात फवारणी करावी, आणि कोणत्या पिकांसाठी कोणते नॅनो खत योग्य आहे याबाबत तपशीलवार माहिती दिली.
उदाहरणार्थ, १ लिटर पाण्यात २-४ मिली नॅनो यूरिया मिसळून पिकांच्या सक्रिय वाढीच्या अवस्थेत पानांवर फवारणी केल्यास प्रोटीन निर्मिती वाढते आणि उत्पादनाचा दर्जा सुधारतो. यामुळे शेतकऱ्यांना बाजारात चांगला भाव मिळतो.
