Saffron Farming: भारतात गेल्या काही वर्षात शेती व्यवसायात (Farming) मोठा आमूलाग्र बदल पहावयास मिळत आहे. शेतकरी बांधव (Farmer) आता काळाच्या ओघात शेतीमध्ये बदल करू पाहात आहेत. खरं पाहता गेल्या काही वर्षांपूर्वी भारतात केसरची लागवड (Saffron Cultivation) केवळ आणि केवळ जम्मू आणि काश्मीर मधेच बघायला मिळायची. मात्र आता देशातील अनेक राज्यांमध्ये देखील केसरची शेती मोठ्या प्रमाणात केली जाऊ लागली आहे. विशेष म्हणजे या राज्यातील शेतकरी बांधवांना केसर शेतीतून चांगले करोडो रुपयांचे उत्पन्न (Farmers Income) देखील मिळू लागले आहे. केसरची शेती आता भारतात उत्तर प्रदेश, हरियाणा, राजस्थान, तसेच इतरही अनेक राज्यात केली जाऊ लागली आहे. शेतकरी बांधव केशराची मोठ्या प्रमाणावर लागवड करून चांगला नफा कमावत आहेत. हे असे एक पीक आहे जे तुम्हाला काही महिन्यांत लखपती ते करोडपती बनवू शकते. पारंपारिक शेती सोडून औषधी शेती (Medicinal Plant Farming) शेतकऱ्यांना करोडपती बनवू शकते, अशीच एक शेती म्हणजे केशराची लागवड, केशराची लागवड कशी करावी, त्याचे काय फायदे आहेत, त्याच्या शेतीतून महिन्याकाठी किती रुपयांची कमाई होऊ शकते याविषयी आज आपण सविस्तर जाणून घेणार आहोत.
केशरची लागवड कशी होते
कृषी तज्ञांच्या मते, आम्ल ते तटस्थ, रेव, चिकणमाती आणि वालुकामय जमीन केशर लागवडीसाठी अधिक उपयुक्त मानली जाते. केशराचे पीक तीन ते चार महिन्यांत तयार होते. त्याच्या झाडाची लांबी 15-20 सेमी पर्यंत पोहोचते. केशर लागवडीसाठी भरपूर सूर्यप्रकाश लागतो. त्याच्या लागवडीसाठी जून, जुलै, ऑगस्ट, सप्टेंबर हा कालावधी सर्वोत्तम मानला जातो. बाजारात केशराची किंमत 2.5 लाख ते 3 लाख रुपये प्रति किलो आहे. त्यामुळेच तरुणांचा कलही या लागवडीकडे झपाट्याने वाढला आहे.
केशरचे वाण
केशर वनस्पती एक सुगंधी वनस्पती असून बारमाही उत्पादीत केली जाते. 15 ते 25 सेमी (अर्धा यार्ड) उंच, परंतु काटेरी नसलेली. त्यात गवतासारखी लांब, पातळ आणि टोकदार पाने असतात. जे अरुंद, लांब आणि नालीदार असतात. त्यांच्यामधून फुलणे बाहेर येते, ज्यावर निळ्या रंगाची एक किंवा अनेक फुले असतात. स्थानिक नसल्यामुळे त्यामध्ये बिया आढळत नाहीत. त्याच्या फुलांच्या कोरड्या कळ्यांना केशर, कुमकुम, जफरन किंवा सफरन म्हणतात. यामध्ये फुले एकट्याने किंवा 2 ते 3 च्या संख्येने येतात. त्याची फुले जांभळ्या, निळ्या आणि पांढर्‍या रंगाची असतात. ही फुले फनेलच्या आकाराची असतात. त्यांच्या आत लाल किंवा केशरी रंगाचे तीन मादी भाग आढळतात. या मादी भागाला स्टिग्मा (फिलामेंट) आणि स्टिग्माग्रा म्हणतात. यालाचं केशर म्हणतात.
केशराची लागवड कशी करावी
केशर पिकवण्यासाठी समुद्रसपाटीपासून सुमारे 2000 मीटर उंच डोंगराळ प्रदेश आणि समशीतोष्ण कोरडे हवामान आवश्यक आहे. चिकणमाती असलेली शेतजमीन केसरच्या रोपासाठी योग्य असल्याचे कृषी तज्ञ सांगत असतात. ही वनस्पती कळी तयार होण्यापूर्वी पाऊस आणि बर्फ दोन्ही सहन करते, परंतु कळी बाहेर आल्यानंतर बर्फ किंवा पाऊस संपूर्ण पीक नष्ट करते. केशर, मध्य आणि पश्चिम आशियातील एक मूळ वनस्पती आहे. केशरला बल्बद्वारे अर्थात कंद द्वारे उगवले जाते.
केशर लागवडीसाठी योग्य हवामान आणि माती
केशराची लागवड समुद्रसपाटीपासून 1500 ते 2500 मीटर उंचीवर केली जाते. पण काही उष्ण प्रदेशातही त्याची लागवड करता येते. जसे बुंदेलखंडच्या शेतकऱ्यांनी केली आहे. आता यासाठी कोणती माती योग्य आहे याबद्दल बोलायाचं झालं तर, वालुकामय, गुळगुळीत, वालुकामय किंवा चिकणमाती असलेली शेतजमीन केशर लागवडीसाठी योग्य आहे. याशिवाय इतर प्रकारच्या जमिनीतही हे पीक घेता येते. पण लक्षात ठेवा जिथे ते पिकवले जाते तिथे पाण्याचा निचरा करण्याची योग्य व्यवस्था असावी. कारण पाणी साचल्याने त्याचे क्रोम खराब होतात.
केशर लागवडीसाठी शेत कसे तयार करावे
केशर बियाणे पेरण्यापूर्वी शेताची चांगली नांगरणी केली जाते. नांगरणी केल्यानंतर पोटॅश, 90 किलो नायट्रोजन, 60 किलो स्फुरद आणि प्रति हेक्‍टरी 20 टन शेणखत शेतात टाकण्याचा सल्ला दिला जातो. त्यामुळे जमिनीची सुपीकता वाढेल, जे केशर लागवड चांगली होईल.
केशर लागवडीसाठी ही योग्य वेळ आहे
केसरीची लागवड उंच डोंगराळ भागात जुलै ते ऑगस्ट दरम्यान केली जाते, परंतु जुलैच्या मध्याचा काळ त्याच्या लागवडीसाठी अधिक योग्य आहे. तर मैदानी भागात फेब्रुवारी ते मार्च हा त्याच्या लागवडीसाठी योग्य काळ मानला जातो.
केशर लागवडीसाठी पेरणी कशी करावी
केशर क्रोम लागवडीसाठी प्रथम 6-7 सेमीचा खड्डा तयार करून दोन क्रोममधील अंतर 10 सेमी ठेवावे. असे केल्याने कोम्स चांगले पसरतात आणि परागकणही चांगल्या प्रमाणात बाहेर पडतात.
दरमहा 6 लाख रुपये कमावण्याची संधी
बाजारात एक किलो केशर तीन लाख रुपयांपर्यंत विकले जात आहे. अशा परिस्थितीत तुम्ही दर महिन्याला 2 किलो केशर विकले तरी तुम्ही एका महिन्यात 6 लाख रुपये सहज कमवू शकता. तुम्ही ते जवळपासच्या कोणत्याही बाजारात किंवा अगदी ऑनलाइन विकू शकता. मित्रांनो आम्ही आपल्या माहितीसाठी सांगू इच्छितो की, केशर लागवडीसाठी गुजरातमधील गांधी नगर येथील महात्मा गांधी संस्था आणि पालमपूर येथील सीएसआयआर-हिमालय इन्स्टिट्यूट ऑफ बायोरिसोर्स टेक्नॉलॉजी येथून प्रशिक्षण घेतले जाऊ शकते.