Success Story : रासायनिक खतांचा होणारा दुष्परिणाम पाहता भारतात सेंद्रिय शेतीचा कल वाढत आहे. अनेक शेतकरी (farmer) शतकानुशतके सेंद्रिय शेती करत असले तरी आजकाल शेतकऱ्यांनी सेंद्रिय शेतीतून (organic farming) पिकांचे उत्तम आणि विक्रमी उत्पादन घेऊन नावलौकिक मिळवला आहे.
मित्रांनो सेंद्रिय शेतीमध्ये शेणखत आणि गांडूळ खत (vermicompost) महत्त्वाची भूमिका बजावतात. इतर सेंद्रिय खत बनवणे सोपे आहे, पण गांडुळ खत बनवण्यासाठी एक संपूर्ण युनिट उभारले जाते, त्यावर सरकार अनुदानही देते.
आजच्या काळात असे अनेक तरुण शेतकरी (farming success story) आहेत, ज्यांनी केवळ गांडूळ खत तयार करून खूप नाव आणि पैसा कमावला आहे. यामध्ये राजस्थानातील जयपूरजवळील सुंदरपुरा गावातील डॉ. श्रवण यादव यांचा समावेश आहे, ज्यांनी लाखोंचे MNC चे पॅकेज सोडून सेंद्रिय शेतीमध्ये पीएचडी पदवी मिळवली आणि आता सेंद्रिय शेतीसोबत वर्मी कंपोस्ट व्यवसायाचा व्यवसाय करून महिन्याकाठी दोन लाखांची कमाई करत आहेत.
यामुळे सध्या हा अवलिया मोठा चर्चेचा विषय बनला आहे. शेतकरी कुटुंबातील डॉ. श्रावण यादव यांनी 2020 साली वर्मी कंपोस्टचा व्यवसाय सुरू केला आणि अल्पावधीतच वर्मी कंपोस्ट व्यवसायात चांगले यश मिळवले आहे.
नोकरीत मन लागलं नाही
डॉ. श्रावण यादव यांनी 2012 साली कर्नाटकातून सेंद्रिय शेतीमध्ये एमएससीचे शिक्षण घेतले आणि तेथील एका बहुराष्ट्रीय कंपनीत काम करण्यास सुरुवात केली. तिथे त्यांना कीटकनाशक औषधांचा प्रचार करावा लागत असे. या कामाला कंटाळून श्रावण यादव यांनी लवकरच गावी येऊन सेंद्रिय शेती करण्याचा निर्णय घेतला. यानंतर उदयपूर महाराणा प्रताप विद्यापीठाने सेंद्रिय शेतीचा अभ्यास करून सेंद्रिय शेतीमध्ये पीएचडीची पदवी मिळवली.
अचानक वडिलांना कॅन्सर झाल्याचे निदान झाले, ज्याच्या तपासणीत केमिकल सेवनाचे प्रकरण समोर आले. संशोधनानंतर असे आढळून आले की रासायनिक शेतीमुळे ही समस्या उद्भवली आहे. बस्स मग काय, 2016 साली त्यांनी रासायनिक शेती सोडून सेंद्रिय शेती करण्याचा निर्णय घेतला.
सेंद्रिय शेतीचा अवलंब केल्यानंतर, श्रावण यादवचे वडील सीता राम यादव यांना त्यांच्या उत्कृष्ट कामगिरीसाठी राजस्थानचे मुख्यमंत्री अशोक गेहलोत यांच्याकडून ‘सर्वोत्कृष्ट सेंद्रिय शेतकरी’ ही पदवीही मिळाली आहे. हे केवळ काही वर्षांच्या मेहनतीचे आणि सेंद्रिय शेतीशी जोडले गेल्याचे फळ आहे, त्यामुळे मातीचे आरोग्य तसेच श्रावण यादव यांच्या वडिलांच्या आरोग्यात बरीच सुधारणा झाली आहे.
कोरोना काळात सुरु केला व्यवसाय
श्रावण यादव जोपर्यंत नोकरीत होते तोपर्यंत त्यांना ना स्वत: सेंद्रिय शेती (farming) करता येत होती किंवा पदवीचा योग्य वापर करता येत नव्हता. माझ्या मनात एकच प्रश्न होता की शेतकऱ्यांना सेंद्रिय शेती करण्यासाठी कसे प्रवृत्त करावे. तो काळ कोरोना महामारीचा होता, जेव्हा घरी रिकाम्या बसलेल्या श्रावण यादवला गांडूळ खत युनिट उभारण्याची कल्पना आली. यानंतर 17 बेड टाकून त्यांनी स्वतःचे वर्मी कंपोस्ट युनिट बसवले.
दरम्यान, श्रावण यादव यांचीही लोकांनी खिल्ली उडवली की, औषधाचे शिक्षण घेऊनही तो सेंद्रिय खत बनवत होता, मात्र सर्व थट्टा सहन करूनही त्याने आपले काम सुरूच ठेवले. दरम्यान, त्यांचे लक्ष केवळ दर्जेदार खत तयार करण्यावर राहिले. सुरुवातीला गांडूळ खत तयार करण्यासाठी खूप त्रास झाला, कधी शेणात गांडुळे जगले नाहीत तर कधी कंपोस्ट खताचा दर्जा बरोबर नव्हता.
चांगल्या दर्जाचे गांडूळ कंपोस्ट तयार झाले तरी मार्केटिंगच्या अडचणी निर्माण होऊ लागल्या. यासाठी श्रावण यांनी यूट्यूब आणि सोशल मीडियाची मदत घेतली आणि ‘डॉ. ‘ऑरगॅनिक व्हर्मी कंपोस्ट’ नावाचे चॅनल तयार करून त्यांनी वर्मी कंपोस्टचे व्हिडिओ पोस्ट करण्यास सुरुवात केली.
सध्या 2 लाख रुपये मासिक उत्पन्न कमवतोय
सोशल मीडियाच्या आयडियाने काम केले आणि श्रवण यादवच्या युनिटमध्ये बनवलेले कंपोस्ट आता देशभरात विकले जाऊ लागले. यानंतर डॉ. श्रावण यांचे संपूर्ण लक्ष उत्तम दर्जाचे गांडूळ कंपोस्ट तयार करण्यावर होते, म्हणून त्यांनी कंपोस्ट खताच्या विपणनाची जबाबदारी त्यांच्या धाकट्या भावाकडे सोपवली.
जेव्हा वर्मी कंपोस्ट युनिटमधून नफा वाढू लागला तेव्हा 17 बेडच्या कंपोस्ट युनिटचे रूपांतर 700 बेडच्या वर्मी कंपोस्ट व्यवसायात करण्यात आले. आजच्या घडीला डॉ. श्रावण यादव यांच्या वर्मी कंपोस्ट युनिटमधून दरमहा सुमारे 30 टन गांडुळ खत तयार केले जाते. या यशोगाथेने प्रेरित होऊन आज 20,000 लोक श्रावण यादवमध्ये सामील झाले आहेत आणि स्वतःचा वर्मी कंपोस्ट व्यवसाय करत आहेत. आज श्रावण कुमार केवळ वर्मी कंपोस्टच बनवत नाही तर लिंबू आणि मनुका सफरचंदाची सेंद्रिय शेतीही करतो. एका अंदाजानुसार, एकट्या गांडूळ खत युनिटमधून महिन्याला 2 लाख रुपये उत्पन्न मिळत आहे.